Vû Hæu San

SØ-ký · nß¾c ta

Cø L®-th¥n Tr¥n-Tr÷ng-Kim viªt trong ph¥n Tña cüa cu¯n "Vi®t-Nam SØ-Lßþc," quy¬n 1 nhß sau:

"Chü-ðích (cüa vi®c ghi chép SØ) là ð¬ làm mµt cái gß½ng chung-c± cho ngß(c)i cä nß¾c ðßþc ð¶i ð¶i soi vào ð¤y mà biªt cái sinh-h÷at cüa ng߶i trß¾c ðã phäi lao-tâm lao-lñc nhæng thª nào, m¾i chiªm giæ ðßþc cái ð¸a-v¸ · dß¾i bóng m£t tr¶i này. Ng߶i trong nß¾c có thông-hi¬u nhæng sñ-tích nß¾c mình m¾i có lòng yêu nß¾c yêu nhà, m¾i biªt c¯ g¡ng h÷c-hành, hªt sÑc làm-løng, ð¬ vun-ð¡p thêm vào cái n«n xã-hµi cüa tiên-t± ðã xây-dñng nên mà ð¬ lÕi cho mình ..."

Chü-ðích cüa v¸ SØ-gia tåm-tiªng h÷ Tr¥n cûng là ni«m mong ß¾c cüa m÷i ng߶i chúng ta khi ð÷c Vi®t-SØ. Tuy thª ng߶i lính thüy hay ng߶i th߶ng-dân hành thüy hay cä nhæng ng߶i yêu sông nß¾c, bi¬n cä - mu¯n thông-hi¬u sñ-tích nß¾c mình, dân mình liên-h® ra sao v¾i sinh-hoÕt nß¾c - lÕi không ðßþc cái may m¡n nhß v§y. C¥m cu¯n SØ nß¾c ta lên mà xem cho hªt, ng߶i ð÷c chï th¤y các sinh-hoÕt quá-khÑ cüa ti«n-nhân · trên ð¤t, trên b¶; tß½ng-tñ nhß trong nhæng cu¯n sách sØ-ký cüa các dân-tµc khác n¢m trong løc-ð¸a.

SØ-gia Tr¥n-Tr÷ng-Kim nh§n-xét v« chuy®n "SØ nß¾c ta ðßþc chép theo l¯i sØ Tàu" mµt cách xác-ðáng nhß sau: "Cái l¯i làm sØ cüa ta theo l¯i biên-niên cüa Tàu, nghiã là nåm nào tháng nào có chuy®n gì quan-tr÷ng thì nhà làm sØ chép vào sách. Mà chép mµt cách r¤t v¡n t¡t c¯t ð¬ ghi l¤y chuy®n ¤y mà thôi, chÑ không giäi-thích cái g¯c-ng÷n và sñ liên-can vi®c ¤y v¾i vi®c khác là thª nào." Vì thª, sinh-hoÕt thñc-sñ cüa ðÕi-ða-s¯ dân-chúng không ðßþc nói ðªn trong Vi®t-sØ.

Donald Worster ðã mµt l¥n chê trách các nhà viªt sØ. Chúng ta cûng có th¬ b¡t chß¾c Ông mà phát-bi¬u mµt câu "nh©-nhàng" nhß sau: "Viªt sØ mà không có nß¾c · trong, ðó là mµt thiªu sót l¾n. Kinh-nghi®m nhân-loÕi (và ð£c-bi®t là cüa ngu¶i "nß¾c" ta) ðâu có khô khan ðªn nhß v§y!"

Cách ghi chép chính-sØ là nhß v§y. Tuy nhiên may m¡n h½n cho dân ta, nhæng sinh-hoÕt thüy-sinh ðßþc k¬ lÕi khá nhi«u qua dã-sØ, c±-tích và th¥n-thoÕi. Ngoài ra trong mµt s¯ sách c±-vån hiªm hoi, ta cûng th¤y ng߶i xßa ghi-nh§n ðßþc nhæng sinh-hoÕt. Sách Tàu cûng nói "Ng߶i Vi®t-c± sinh hoÕt dß¾i nß¾c nhi«u h½n · trên cÕn nên b½i lµi r¤t giöi, biªt làm các thÑ thuy«n nhö là Linh và thÑ thuy«n nhö thân dài là Ðînh, thuy«n l¾n g÷i là Tu-lñ, thuy«n có l¥u tÑc Lâu-thuy«n và thÑ thuy«n có g¡n mûi qua tÑc là Qua-thuy«n... Theo Hoài-Nam-Vß½ng Lßu-An ð¶i Hán, thì ng߶i Vi®t r¤t thÕo thüy-chiªn, r¤t quen dùng thuy«n, · trên cÕn ít mà · dß¾i nß¾c nhi«u. H÷ c¡t tóc, xâm mình, ðóng kh¯ ng¡n ð¬ ti®n b½i lµi, tay áo cµc ð¬ ti®n chèo thuy«n."

H°n "Nß¾c" dñng nß¾c Vi®t-Nam

Bi¬n Ðông bao quanh mµt nØa ð¤t nß¾c chúng ta. Theo Bernard Philippe Groslier, bi¬n cä ðã gþi ra trong trí óc ng߶i dân Ðông-Dß½ng cái ¤n-tßþng v« ngu°n g¯c cüa muôn loài, mµt tâm-tß·ng ðªn cä thª-gi¾i trß¾c khi khai-thiên l§p-ð¸a và cûng là n½i quê-hß½ng cho ng߶i chªt (t±-tiên) tr· v«.

M²i khi ð«-c§p ðªn ð¤t nß¾c quê-hß½ng, m÷i ng߶i Vi®t chúng ta ð«u có mµt ý-thÑc sâu xa v« "h°n nß¾c linh-thiêng". Mµt h÷c-giä ngoÕi-qu¯c, Tiªn-sî Keith Weller Taylor có l¨ là ng߶i ð¥u-tiên nh§n ra ði«u này. Ông phân-tích chính-xác nhi«u ði«u v« tính-th¥n tñ-chü cüa dân Vi®t-Nam r¤t ðúng. Taylor cho r¢ng: "Nß¾c (Water) có h°n nß¾c (Aquatic Spirit) linh-thiêng, có nång-lñc tÕo dñng nên dân-tµc, nên nß¾c Vi®t-Nam chính-th¯ng..." Chúng tôi r¤t thích ðoÕn-vån cüa Ông, tuy ng¡n g÷n nhßng ý-tÑ uyên-bác, khó d¸ch sao cho chính-xác ðßþc. V§y xin chép lÕi nguyên-vån nhß sau: "The idea of an aquatic spirit's being the source of political power and legitimacy, which attended the formation of the Vietnamese people in prehistoric times, is the earliest hint of the concept of the Vietnamese as a distinct and self-conscious people".

Häi-SØ, n½i ch¤t chÑa nhæng (truy«n-th¯ng) cñc kÏ quan-yªu cüa dân-tµc

TÕi các nß¾c Âu-MÛ, Häi-sØ (Maritime History) là mµt ngành khoa-h÷c ðßþc khai-sinh t× lâu. Nhßng · xÑ ta, danh-t× "Häi-sØ" ít khi ðßþc nghe nói t¾i, và cûng chßa có mµt cu¯n SØ nào ghi chép thu¥n các sinh-hoÕt thüy-sinh. Tuy v§y nªu xét cho kÛ, chúng ta th¤y r¢ng Häi-SØ ðúng là n½i c¥n-thiªt cho vi®c ghi chép các thành-tích lçy-l×ng và truy«n-th¯ng cñc-kÏ quan-yªu cüa dân-tµc.

Mµt ph¥n cüa bài viªt, ph¥n "Ti«n Häi-SØ" Vi®t-Nam mà chúng tôi trình-bày tiªp ðây là nhæng kiªn-thÑc m¾i më. Nh¶ tiªn-bµ trong nhi«u ngành khoa-h÷c, ngày nay nhân-loÕi hi¬u biªt nhi«u h½n v« quá-khÑ. Tuy mµt s¯ chi-tiªt nhö còn là giä-thuyªt, nhßng nói mµt cách t±ng-quát, có nhi«u nét ðµc-ðáo v« sinh-hoÕt nß¾c cüa ti«n-nhân chúng ta ðáng nói và ðã có nhi«u h÷c-giä qu¯c-tª ð± xô ðªn nghiên-cÑu.

Không · mµt n½i nào khác trên ð¸a-c¥u, Khoa Ti«n-häi-sØ có nhi«u v¤n-ð« c¥n tìm hi¬u nhß tÕi khu-vñc Bi¬n Ðông.

Riêng v¾i dân-tµc Vi®t-Nam, Ti«n-häi-sØ phäi ðßþc coi là mµt ngành h÷c quan-tr÷ng vì nhi«u lý-do sau ðây:

- Truy«n-th¯ng hàng-häi lâu ð¶i cüa dân-tµc hi®n-di®n trong m÷i sinh-hoÕt dân-tµc.

- B¶ bi¬n Vi®t-Nam và Hoa-Nam t× xßa ðªn nay chính là n½i quy-tø nhi«u ki¬u ghe thuy«n phong-phú h½n b¤t cÑ n½i nào khác trên thª-gi¾i. Kiªn-trúc tàu bè Vi®t-Nam r¤t ðµc-ðáo và ðã ðÕt ðªn trình-ðµ kÛ-thu§t cao ngay t× c±-th¶i. Clinton Edwards cho r¢ng nhæng Ng߶i Bi¬n (Orang Laut) · Ðông-Nam-Á thuµc nhæng bµ-lÕc Häi-du (Sea nomads) phát-tri¬n truy«n-th¯ng hàng-häi trß¾c khi chính h÷ m· mang nông-nghi®p.

- Nhæng n«n vån-minh "nß¾c" t× Hoà-Bình ðªn Ðông-S½n xu¤t-hi®n liên-tøc trong tiªn-trình sinh-hoÕt vån-hoá cüa ng߶i Vi®t-Nam. N«n vån-minh Hoà-Bình ðã tiªn-tri¬n trong khoäng th¶i-gian 9,000- 5,600 nåm TTL., chuy¬n sang B¡c-S½n 8,300-5,900 nåm TTL., liên-tøc qua nhi«u n«n vån-minh; sau này t¾i th¶i а аng cüa Phùng-Nguyên 3,000-1500 nåm TTL., r°i Ðông-S½n 500 nåm TTL., rõ ràng nhu¯m m¥u s¡c hàng-häi."

- Theo Bernard Philippe Groslier, và dân-cß Ðông-Dß½ng (trong ðó ðÕi-bi¬u chính là Vi®t-Nam) ðã ðóng vai trò quan-tr÷ng trong vùng Ðông-Nam-Á. Cho dù Java có th¬ là n½i con ng߶i xu¤t-hi®n trß¾c hªt, nhßng Ðông-Dß½ng luôn luôn là cái kho chÑa nhân-lñc mà t× ðó gØi ði khai-hoá kh¡p vùng.

- Wilhelm G. Solheim II viªt r¢ng: nh-hß·ng cüa vån-minh Hoà-Bình tÕo-l§p lên các n«n vån-minh Yangshao (NgßÞng-Thi«u, mi«n b¡c Trung-Hoa.) và cä n«n vån-minh Lungshan (Long-S½n) cûng t× phiá Nam ðem lÕi.

Solheim còn ði xa h½n næa, Ông cho r¢ng Ðông-Nam-Á th¶i c± chính là n½i phát-sinh nhæng ð߶ng hàng-häi giao-tiªp v¾i kh¡p các n½i · d÷c b¶ bi¬n Á-Châu, Âu-Châu, Phi-Châu, ÐÕi-Dß½ng-Châu và · cä MÛ-Châu. Solheim lý-lu§n r¢ng chï có sñ ki®n Ðông-Nam-Á giæ vai-trò trung-tâm phân-tán nhß trøc mµt cái bánh xe toë ra kh¡p phía, ng߶i ta m¾i giäi thích ðßþc hi®n-tßþng l¸ch-sØ là tÕi sao các chüng-tµc khác bi®t cüa loài ng߶i s¯ng xa cách nhau trên kh¡p thª-gi¾i lÕi có nhi«u sñ tß½ng-ð°ng giæa nhæng sinh-hoÕt vån-hoá nhß v§y.

Bài viªt này n¢m trong chü-ð« "Häi-SØ", chúng tôi xin trình-bày v« nhæng sinh-hoÕt thüy-sinh cüa dân ta trên sông nß¾c (thüy), bi¬n Ðông (häi) và ngoài ÐÕi-(dß½ng). Уc-bi®t, hoÕt-ðµng Thüy, Häi, (Tu¥n-) Dß½ng-quân ðß½c ð£c-bi®t k¬ ðªn nhß là nhæng thành-tích cñc-kÏ quan-tr÷ng trong dòng sinh-m®nh cüa dân-tµc.

Nhæng Thuy«n-nhân Ð¥u-tiên cüa Nhân-loÕi

Trß¾c hªt, ta phäi k¬ ðªn v¤n-ð« th§t c±-kính cüa th¶i-gian mà ít ai tß·ng-tßþng n±i. Phäi có mµt thÑ "vån-minh nß¾c" nào ðó ðã xu¤t-hi®n t× lâu tÕi vùng ð°ng-b¢ng Sunda. KÛ-thu§t thuy«n bè cüa dân-cß Bi¬n Ðông ðü tiªn-bµ ð¬ giúp di-dân ð߶ng bi¬n t× Ðông-Nam-Á sang Úc-Châu t× 60,000 nåm trß¾c. ChÑng-c¾ hi¬n-nhiên này không nhæng ðã ðßþc nhæng nhà Úc-Châu-h÷c công-nh§n, mà các khoa-h÷c-gia m÷i ngành khoa-h÷c khác cûng ð°ng-ý.

Vån-minh Nß¾c th¶i Bång-Ðá

Trong khoäng 60,000 nåm cho ðªn nay, Trái Фt träi qua nhi«u giai-ðoÕn nóng và lÕnh chen k¨ nhau. Mñc nß¾c bi¬n ðã dâng lên hÕ xu¯ng nhi«u l¥n, sñ sai-bi®t có t¾i 150m. Cách nay ch×ng 18,000 nåm, di®n-tích Bi¬n Ðông chï b¢ng phân nØa hi®n nay. Khi bång ðá hai cñc ð¸a-c¥u tan rã thì nß¾c bi¬n dâng lên nhanh. Cho ðªn khoäng 4,000 nåm trß¾c Tây-l¸ch (TTL), hàng tråm ngàn d§m vuông løc-ð¸a ðã b¸ ng§p dß¾i Bi¬n Ðông. Vì di®n-tích ð¤t ðai b¸ suy-giäm nên m§t-ðµ dân-s¯ gia-tång. Nhi«u sñ tiªp-xúc, trao ð±i, va chÕm giæa nhæng gi¯ng ng߶i khác nhau ðã xäy ra. Lúc xßa dân-cß s¯ng räi rác kh¡p n½i trong vùng ð¤t th¤p rµng l¾n Sunda, nay cùng g£p nhau trong mµt môi-tr߶ng sinh-hoÕt m¾i vùng ð°i núi. Tiªn-bµ kh·i-sñ t× ðó.

Theo ý-kiªn cüa mµt s¯ nhà khäo-c±, khi nß¾c ng§p n½i cß-trú, dân-chúng t× vùng Sunda (k¬ cä Hoàng-Sa, Tr߶ng-Sa) ðã chÕy lên các vùng cao. H÷c-giä Thái-Lan Sumet Jumsai cho hay vào khoäng 16,000 nåm trß¾c ðây, khi mñc nß¾c bi¬n dâng lên nhanh thì s¯ l¾n dân-cß ðã di-chuy¬n v« khu-vñc phía B¡c cüa Bi¬n Ðông. Có l¨ vì nh¶ t§p-trung nhi«u nhân-lñc, vån-minh Hoà-Bình bµc-phát. Peter Bellwood t߶ng-trình công-trình chinh-phøc Thái-Bình-Dß½ng cüa dân-cß Hoà-Bình (Hoabinhians) trong cu¯n sách n±i-danh cüa ông, cu¯n "Man's Conquest of the Pacific"

Chester Norman cho r¢ng v¸nh B¡c-ph¥n và v¸nh Thái-Lan mà lúc trß¾c là hai vùng ð°ng-b¢ng trûng và cÕn, nay biªn thành hai v¸nh bi¬n m¾i. Vån-minh Hòa-Bình ðßþc tÕo-dñng trong th¶i-gian th«m løc-ð¸a Sunda b¸ ng§p nß¾c. Ng߶i ta phäi di-chuy¬n ði khai-phá ð°ng-b¢ng. Yªu-t¯ quan-tr÷ng nh¤t cüa ðà phát-tri¬n là sñ ra ð¶i cüa các gi¯ng cây cho hÕt. Nhæng loÕi ngû-c¯c thu¥n-hóa sau này thích-hþp cho ruµng nß¾c. Khoäng 5,500 nåm trß¾c, cây lúa nß¾c ðã ðßþc tr°ng tr÷t.

Sinh-hoÕt Bi¬n Ðông th¶i h§u Bång-Ðá

Theo nhæng ghi-nh§n cüa ngành иa-Ch¤t-h÷c, vào th¶i xa xßa, khoäng 16,000 nåm trß¾c, nu¾c ðÕi-ðß½ng dâng cao v¾i ðà gia-tång nhanh nh¤t. TÕi vùng Bi¬n Ðông vào th¶i Håu Bång-Ðá, sñ thay ð±i cüa ð¸a-thª r¤t mãnh-li®t. Nhæng thay ð±i ðîa-thª ðã lôi-cu¯n theo nhæng thay ð±i l¾n v« môi-sinh con ng߶i. Sñ tiªn-bµ vßþt bñc cüa vån-hoá ng߶i Vi®t (Yüeh) trong b¯i-cänh b¬ dâu ðó ðã ðßþc William Meacham nghiên-cÑu và trình-bày trong mµt bài viªt r¤t n±i-tªng cüa Ông, nhan-ð« "Origins and Development of the Yüeh Coastal Neolithic: A Microcosm of Culture Change on the Mainland of East Asia".

Mµt s¯ kªt-quä khäo-cÑu trñc-tiªp liên-h® ðªn sinh-hoÕt thüy-sinh nhß sau:

- Vì ngu°n g¯c và ð¸a-bàn riêng bi®t, sinh-hoÕt ng߶i Vi®t · duyên-häi khác-bi®t v¾i ng߶i Tàu · Trung-th±. Không th¬ nào vì th¤y mµt vài änh-hß·ng vån-hoá gi¯ng nhau mà ng߶i ta có th¬ coi dân Bách-Viêt nhß mµt thÑ dân Tàu ðßþc. Nhi«u chúng-c¾ cho hay là loài ng߶i dã có m£t trên Sunda Land m߶i m¤y ngàn nåm trß¾c. Nhæng ð°ng-b¢ng th¤p, ðßþc g÷i tên chung là Sunda Land ðó, n¢m ngoài Bi¬n Ðông ngày nay ðã hoàn-toàn b¸ ng§p nß¾c. Nhæng dân-cß th¶i ðó chính là ti«n-nhân ng߶i (Bách-) Vi®t sau này. H÷ sinh s¯ng b¢ng cách thu-nh£t häi-sän nhß tôm cua, hào nghêu... , sån bát tôm cá ngoài h°, ao, sông, bi¬n. Trong khoäng t× 15,000 nåm ðªn 4,000 nåm trß¾c ðây, nß¾c bi¬n dâng lên, làm thay ð±i môi-tr߶ng sinh-hoÕt và tÕo nên sñ d°n ép m§t-ðµ dân-s¯.

- Vån-minh Hoà-Bình xu¤t-hi®n 11,000 - 7,600 trß¾c ðây, vån-minh B¡c-S½n, khoäng 8,300 - 5,900 nåm trß¾c Tây-L¸ch (TTL.).

- Bè tre và có th¬ cä loÕi ghe thuy«n s½-ðäng ðßþc dùng kh¡p n½i, 10,000 nåm TTL.

Ng߶i Vi®t và nhæng Phát-minh thiªt-yªu ðóng góp cho Nhân-loÕi

Trái ð¤t chúng ta ðang · có t¾i g¥n ba ph¥n tß b« m£t che phü b·i nß¾c. Các nhà vån-minh-h÷c ð«u ð°ng-ý r¢ng vån-minh loài ng߶i tiªn-tri¬n ðßþc là nh¶ sñ chuy¬n-v§n.

Các sách Bách-Khoa T×-Ði¬n ð°ng-ý r¢ng cho ðªn ngày nay, chuy¬n-v§n ð߶ng thüy vçn quan-tr÷ng h½n ð߶ng bµ và ð߶ng hàng-không. Nªu so v¾i sñ phát-tri¬n ð߶ng bi¬n thì "chuy¬n-v§n trên ð¤t li«n phát-tri¬n v¾i mµt mÑc-ðµ ch§m chÕp h½n nhi«u... Sñ chuy¬n-v§n ð߶ng bµ ðßþc cäi-thi®n r¤t ít cho mãi t¾i nåm 1825, khi kÛ-sß ng߶i Anh George Stephenson áp-døng máy h½i nß¾c ð¬ chÕy mµt ð¥u máy xe lØa ...

Sinh-hoÕt trên ð¸a-bàn "Nß¾c", dân Vi®t là tác-giä h¥u hªt nhæng phát-minh thiªt-yªu v« ð߶ng thüy. Bè, thuy«n ðµc-mµc, mái chèo, cánh bu°m, bánh lái, thuy«n nhi«u thân (outriggers) cây xiªm ... là nhæng công-trình sáng-tÕo mà ti«n-nhân ta ðóng góp cho sñ tiªn-bµ cüa nhân-loÕi.

V« ð¦y thuy«n (propulsion), k¬ t× vi®c dùng bè thä trôi cho ðªn cä kÛ-thu§t cao nhß vi®c ði ngßþc gió hay lái thuy«n tñ-ðµng cûng ð«u do ti«n-nhân chúng ta tÕo-dñng. Thành-quä ðáng k¬ nh¤t có l¨ là cách sØ-døng ph¯i-hþp tài-tình hai h®-th¯ng bu°m và xiªm. Nh¶ v§y, mµt s¯ loÕi ghe thuy«n · Vi®t-Nam có th¬ tñ nó lái l¤y và giæ hß¾ng ði trong nhi«u ngày dài, không c¥n phäi sØa ð±i tay lái.

Ng߶i Vi®t "vßþt" t× Ngß-nghi®p sang thÆng Nông-nghi®p

Sau khi duy®t-xét lÕi nhæng biªn-chuy¬n v« ð¸a-thª b¶ bi¬n Ðông-Á vào khoäng th¶i-gian t× 15,000 nåm TTL. ðªn 4,000 TTL., nhà ð¸a-lý-h÷c Carl Sauer ði ðªn kªt-lu§n: Ðông-Nam-Á là n½i kh·i-sñ nông-nghi®p.

Theo mµt s¯ h÷c-giä Vi®t-Nam, danh-tñ "Vi®t" có nghiã là tiªn lên, vßþt trµi lên... Tính kiên-quyªt cüa dân ta vßþt m÷i khó khån tr· ngÕi bi¬u-lµ ngay t× trong nhæng ngày ð¥u sinh-hoÕt. Nhà ð¸a-lý-h÷c Carl Sauer ðã ð«-cao tinh-th¥n tiªn-bµ cüa dân-cß gi¯ng Vi®t (Yüeh) vào giai-ðoÕn kh·i-nguyên n«n vån-hoá Hoà-Bình · vùng ð¤t "Sunda -Hoà Bình" nhß sau: "Mñc nß¾c bi¬n dâng cao làm tång thêm nh¸p b°i ð¡p phù-sa lên nhæng khu thung-lûng duyên-hà trong khi các vùng ð¤t th¤p tiªp-tøc b¸ ng§p løt. Dân-cß khi xßa · räi rác thì lúc này thu lÕi thành các vùng cß-trú d÷c theo nhæng ngu°n nß¾c... Mµt thª-gi¾i m¾i ðã thành hình, sñ thay ð±i môi-tr߶ng v§t-lý ð¸a-dß ðã tr· thành c½-hµi thu§n-ti®n t¯i-ða cho nhæng dân thích phiêu-lßu và mong tiªn-bµ... Ng߶i dân bö sñ nhàn r²i và nh¶ trí óc tò mò ð¬ tìm thØ-nghi®m, mµt cµng-ð°ng nhß v§y chï c¥n mµt th¶i-gian ng¡n ð¬ chuy¬n-tiªp t× ngß-nghi®p sang thÆng nông-nghi®p."

Ng߶i Vi®t Nông-nghi®p và Thß½ng-MÕi

Trong sinh-hoÕt nông-nghi®p, ng߶i ta th߶ng chia ng߶i Ðông-Nam-Á làm hai loÕi: dân mi«n cao và dân mi«n xuôi. Dân mi«n cao tr°ng các loÕi hoa màu hþp cho vùng ð¤t khô ráo. Dân mi«n xuôi canh-tác lúa nß¾c, c¥n dçn nß¾c vào ruµng. Phäi c¥n kÛ-thu§t cao và có t±-chÑc ði«u-hành t¯t thì s¯ lßþng thñc-ph¦m sän-xu¤t m¾i gia-tång.

Xã-hµi mi«n xuôi lÕi có th¬ phân-bi®t thành hai thành-ph¥n: là nông-dân và thß½ng-gia. ÐÕc-ði¬m sinh-hoÕt này ðßþc Donald G. McCloud trình-bày. Ông viªt r¢ng: Dân-cß ð°ng b¢ng có hai ngh« canh-nông và thß½ng-mÕi, tÑc là c¥y b×a ruµng nß½ng và buôn bán vi­n-dß½ng. Nhóm häi-hành vi­n-dß½ng trao ð±i hàng-hoá có nhi«u c½-hµi tr· nên giàu sang và th߶ng n¡m giæ thª-lñc chính-tr¸. Nªu thª xã-hµi Vi®t ngày xßa, r¤t có th¬ chï g°m hai gi¾i Nông và Công

Khi xem xét tình-trÕng Ðông-Nam-Á t× thª-kÖ thß 9 ðªn 14, các nhà nghiên-cÑu hþp-biên mµt sµ sách nhan ð«: "Southeast Asia in the 9th to 14th Centuries," (edited by David G. Marr and A. C. Milner), Institute of Southeast Asian Studies, Singapore, phát-hành nåm 1986. Các báo-cáo cüa nhóm này cho th¤y xã-hµi ÐÕi-Vi®t vçn còn mang nhi«u nét vån-hoá ð¸a-phß½ng Ðông-Nam-Á h½n là vån-hoá Trung-Hoa. H®-th¯ng xã-hµi "Sî Nông Công Thß½ng" m¾i thành-hình khi nß¾c ta nhi­m cái änh-hß·ng vån-hoá Trung-Hoa mµt cách n£ng-n« mà thôi.

Ng߶i Tàu lúc xßa r¤t run sþ trß¾c nhæng chuyªn häi-hành xuyên-dß½ng nhß: phäi ði tàu Man, sþ cß¾p, sþ b¸ giªt, sþ chªt ðu¯i, sþ xa nhà nhi«u nåm... Trong khi ðó, sách sØ Trung-Hoa ghi chép nhi«u chi-tiªt v« hoÕt-ðµng thß½ng mÕi cüa ng߶i Bách-Vi®t. Sinh-hoÕt cüa nhæng thß½ng-gia Vi®t gi¥u có ki¬u "phú-gia ð¸ch-qu¯c" nh¶ thß½ng-mÕi vi­n-duyên ðßþc ghi lÕi khá nhi«u. Theo h÷c-giä Sterling Seagrave thì nhæng ng߶i Trung-Hoa trong nß¾c và häi-ngoÕi gi¥u có ngày nay là nh¶ ðß½c th×a-hß·ng truy«n-th¯ng thß½ng-mÕi t× ng߶i Vi®t th¶i chiªn-qu¯c. Seagrave không ngÕi-ng¥n, ðã sØ-døng nhæng "chæ l¾n" nhß Roots (g¯c r¨), Children of Yueh (con cháu ng߶i Vi®t) ð¬ ð«-c§p ðªn nhi«u nhân-v§t kim c± n±i danh nhß v§y.

иa-bàn Cß-trú cüa T±-tiên và Nhu-c¥u cüa Quân Thüy

иa-bàn cß-trú chü-yªu cüa t±-tiên ta là khu-vñc m¾i ðßþc phù-sa sông H°ng, sông Mã b°i ð¡p. Vùng ð¤t này n¢m giæa mµt bên là núi cao, mµt bên là bi¬n cä.

иa-bàn sinh-hoÕt th¶i c± cûng là n½i giao-tiªp giæa hai môi-tr߶ng: núi và bi¬n. Có hai ð£c-ði¬m n±i b§t lên nhß sau:

- H®-th¯ng sông ngòi thoát nß¾c dày ð£c, có hình-dÕng nan quÕt · ð¥u thßþng ngu°n.

- Mßa lû hàng nåm tràn lan kh¡p n½i. Nß¾c chäy ðªn m¤y ch² trûng, tÕo ra vô s¯ ð¥m l¥y, h° ao chi chít.

иa-hình tÕo nên mµt 'thª-gi¾i nß¾c' tác-ðµng trñc-tiªp ðªn cuµc s¯ng hàng ngày cüa ng߶i Vi®t c±. Các di-tích khäo-c± cho chúng ta biªt r¢ng t¤t cä các ð¸a-ði¬m cß-trú ð«u n¢m trên các gò bãi. Có th¬ nói nß¾c bao quanh làng xã Viêt-Nam. Nß¾c tÕo nên biên-gi¾i thiên-nhiên chia c¡t t×ng vùng ð¤t. Nß¾c là môi-tr߶ng sinh-s¯ng cüa ng߶i Viêt-Nam.

T× lâu, khái-ni®m v« quê-hß½ng, xÑ s·, v« lãnh-th±, t±-qu¯c ðã ðßþc t±-tiên ta th¬-hi®n b¢ng tên cüa môi-tr߶ng g¡n ch£t v¾i cuµc s¯ng cüa mình: Nß¾c !

Phß½ng-ti®n di-chuy¬n chính-yªu cüa ng߶i dân Vi®t th¶i c± su¯t m¤y chøc ngàn nåm là thuy«n bè. Ngay khi mµt t§p-hþp võ-trang nào ðó ðßþc hình-thành, thuy«n bè ðß½ng-nhiên tr· nên phß½ng-ti®n ð¥u tiên và cån-bän cüa các cuµc hành-quân. Nhæng trang-b¸ trên thuy«n l§p tÑc biªn thành khí-cø c½-hæu cüa quân thüy.

Nhæng ng߶i lính Vi®t ð¥u tiên cüa quân-ngû có l¨ không mang n£ng nhi®m-vø bäo-v® "di®n-ð¸a". Nhæng quân-nhân này n¢m lòng ph¥n tr÷ng-trách giæ an-ninh "ð߶ng thüy" nhi«u h½n. T×-ngæ "giæ nß¾c" có th¬ ðã ghi lÕi d¤u vªt r¢ng "các ng߶i lính ð¥u tiên phøc-vø dß¾i c¶ nß¾c ta là nhæng ng߶i lính thüy".

Có nhi«u lý-l¨ tÕo nên sñ tin-tß·ng r¢ng Thüy-quân cüa ta ra ð¶i trß¾c Løc-quân.

Huy«n-sØ "Nß¾c" và Th¥n-thoÕi Dân-tµc

Các truy«n-thuyªt xßa nh¤t cüa dân-tµc ð«u là nhæng truy®n c±-tích mà nµi-dung có g¯c r­ sâu ð§m v« hàng-häi. Xin lßþc-kê mµt s¯ nhö nhß sau:

- Dân ta kh·i ði t× Ðµng-Ðình-H°, dòng dõi Long-Quân v¾i các vua Kinh-Dß½ng-Vß½ng, LÕc-Long-Quân.

- B÷c tråm trÑng sinh tråm con: 50 con lên núi, 50 con xu¯ng bi¬n.

- Ng߶i Vån-Lang làm ngh« chài lß¾i, vua b¡t dân l¤y chàm v¨ mình ð¬ thu°ng lu°ng tß·ng r¢ng ð°ng-loÕi mà không làm hÕi.

- Thuy«n cüa dân ta v¨ hai con m¡t, có ý ð¬ cho các thüy-quái · sông, · b¬ không qu¤y-nhi­u ðªn.

- Truy®n Thüy-tinh ðánh nhau v¾i S½n-Tinh...

Bàn v« danh-hi®u cüa Kinh-Dß½ng Vß½ng và LÕc-Long Quân ta không th¬ quên chæ Kinh tÑc là ð¤t Kinh và Dß½ng là ð¤t Dß½ng, hai châu thuµc ð¸a-bàn cüa gi¯ng Giao-Chï chúng ta. V¾i chæ LÕc-Long Quân cûng v§y. Danh-hi®u này chï có nghiã là vua cüa gi¯ng LÕc-Long cûng nhß Kinh-Dß½ng Vß½ng là vua mi«n châu Kinh, châu Dß½ng. LÕc-Long Quân l¤y Âu-C½ tÑc nàng con gái ð¤t Âu. Chæ Âu là tên mµt con sông nß¾c Vi®t (Chiªt-Giang) ngày nay vçn còn. Nó nh¡c chæ Âu-LÕc, Âu-Vi®t, Ðông-Âu, Tây Âu ... T¤t cä ð¸a-ðanh ð«u · mi«n Bi¬n, ch¢ng ch¸t nhi«u sông h°.

Huy«n-sØ nß¾c ta ðßa ra nhi«u hình-änh v« nhæng chuyªn di-dân t× Bi¬n Ðông vào cß-trú d÷c duyên-häi, chÆng hÕn nhß các chuy®n sau ðây:

Truy®n LÕc-Long-Quân k¬ r¢ng: Ông vua R°ng này có quê M© t× ngoài bi¬n cä ði vào, giúp dân tr× yêu-quái trên ð¤t li«n, dÕy dân cách tr°ng lúa ð¬ ån, may qu¥n áo ð¬ m£c. Sau này dù LÕc-Long-Quân ðã b¡t cóc và l¤y Âu-C½ thuµc gi¯ng tiên làm vþ, nhßng ông th߶ng tr· v« lÕi Thüy-Cung.

Huy«n-thoÕi S½n-tinh Thüy-tinh làm chÑng cho giai-ðoÕn giao-tiªp giæa nhæng "ng߶i ð߶ng bi¬n" và nhæng "ng߶i ð߶ng cao". Cänh-trí tuy ghi lÕi t× th¶i nhæng Vua Hùng dñng nß¾c, nhßng chÑng-tích khäo-c± lÕi tiªt-lµ r¢ng th¶i-gian ðã có th¬ xäy ra t× hàng chøc ngàn nåm trß¾c.

Th¥n-thoÕi "Ông Th¥n еc-Cß¾c" vùng S¥m S½n, Thanh-Hoá cûng v§y. V¸ th¥n loÕi-tr× b÷n cß¾p t× bi¬n vào, toán gi£c t× núi xu¯ng, giæ cho dân vùng duyên-häi ðßþc yên ±n làm ån.

Hình-bóng Th¥n-kÏ cüa Häi-quân

Truy®n S½n-tinh Thüy-tinh làm chÑng cho giai-ðoÕn giao-tiªp giæa nhæng "ng߶i ð߶ng bi¬n" và nhæng "ng߶i ð߶ng cao". Huy«n-thoÕi ðßþc k¬ nhß ghi lÕi trong th¶i nhæng Vua Hùng dñng nß¾c, nhßng chÑng-tích khäo-c± lÕi có th¬ tiªt-lµ khác-bi®t: th¶i-gian hai sinh-hoÕt cüa cß-dân t× Bi¬n Ðông ði lên và t× Núi R×ng ði xu¯ng, giao-tiªp nhau ðã xäy ra t× hàng chøc ngàn nåm trß¾c. Và cûng có th¬ là ... ti«n-thân cüa nhæng ng߶i chiªn-sî bi¬n ðã xu¤t-hi®n qua vai trò Thüy-Tinh

Trong giai-ðoÕn sáu chøc ngàn nåm, tính t× các chuyªn ði Úc cüa ng߶i Ðông-Nam-Á ðªn khi Vua Hùng dñng nß¾c Vån-Lang, ch¡c ch¡n ðã có nhi«u t±-chÑc hay lñc-lßþng trên Bi¬n Ðông cüa dân ta ðßþc thành-l§p. Trong sÑ-mÕng bäo-v® các hoÕt-ðµng thüy-sinh cho ð°ng-bào, nhæng t±-chÑc quân thüy này ch¡c ch¡n là các nhóm võ-trang ð¥u-tiên cüa nhân-loÕi chiªn-ð¤u trên m£t nß¾c.

Sinh-hoÕt trong môi-tr߶ng "nß¾c Bi¬n Ðông", quân thüy cüa ta ngay t× nhæng ngày ð¥u ðã là häi-quân nß¾c xanh thu¥n-tuý. Ý-tß·ng "Nß¾c Nâu trß¾c, Nß¾c Xanh sau" cüa ÐÕi-tá Thüy-Quân Løc-Chiªn MÛ chï ðúng cho các khu-vñc ngoài Ðông-Nam-Á mà thôi.

Vua H°ng LÕc (Bua, B¯ R°ng) t× bi¬n vào b¶, ð¸nh-qu¯c an-dân, mang hình-änh hào-hùng cüa mµt v¸ T± tiên-kh·i Häi-quân ngày nay. Theo ý ông Tr¥n-Qu¯c-Vßþng, LÕc-Long-Quân là v¸ anh-hùng vån-hoá l¾n nh¤t cüa Th¥n-thoÕi Vi®t-Nam, t× bi¬n t¾i, t× sông lên, di®t "Ngß-tinh", "Mµc-tinh", "H°-tinh", khai-sáng mi«n châu-th± sông H°ng. LÕc-Long-Quân cûng là v¸ anh-hùng vån-hoá ð¥u tiên ch¯ng sñ xâm-l¤n cüa phß½ng B¡c (Ъ-Lai), bäo hµ lãnh-th± riêng cho con cháu dñng nß¾c..."

Nhæng Ð߶ng Thuy«n-nhân Di-tän

Dân Vi®t là gi¯ng dân bän-ð¸a cüa Bi¬n Ðông. Tuy yêu quê-hß½ng, nhßng cûng có ng߶I vì hoàn-cänh ng£t nghèo mà phäi ly-hß½ng.

Di-cß ð߶ng bi¬n là ð«-tài ðã ðßþc nhi«u h÷c-giä nghiên-cÑu. Elden Best tìm ra nhi«u nguyên-nhân ðã khiªn ng߶i ta phäi r¶i bö quê-hß½ng ði xa. Tr߶ng-hþp "Thuy«n-nhân Vi®t ly-hß½ng" ngày nay và 4,000 nåm trß¾c, cûng n¢m trong nhæng lý-l¨ tß½ng-tñ.

H÷c-giä MÛ Stephen C. Jett có cùng ý-kiªn v¾i Elden Best, nh§n th¤y nhi«u chÑng-tích r¢ng ng߶i t¸-nÕn cûng thñc-hi®n nhæng chuyªn xuyên Thái-Bình-Dß½ng. Các áp-lñc cüa dân Tàu tÕi vùng Ðông-Á, nhæng sñ bành-trß¾ng lãnh-th± cüa nß¾c Trung-Hoa ðã tÕo nên nhi«n ðþt di-dân ðông ðäo ði v« Nam, chÕy ra các ðäo, và lang bÕt ra xa cho t¾i t§n Phi-Châu và Mã-Ðäo. Jett cûng nhß nhi«u nhà khäo-cÑu tiªng-tåm khác cho r¢ng nhi«u ít phäi có nhæng nhóm di-tän ðã vßþt ðÕi-dß½ng qua MÛ-Châu.

Mµt s¯ H÷c-giä ti«n-tiªn ng߶i Trung-Hoa cûng nh§n th¤y r¢ng dân Bách-Vi®t ðã t¾i MÛ-Châu. Theo Paul Shao, tuy ng߶i ta th¤y có d¤u-vªt vån-minh Trung-Hoa trên ð¤t MÛ nhßng nhæng di-dân Á-Ðông mang vån-minh ði truy«n-bá ph¥n l¾n lÕi không phäi ng߶i Trung-hoa thu¥n-túy mà là các gi¯ng dân khác nhß Ðông-Di, Nam-Man...

Nhân d¸p ph±-biªn các kªt-quä khäo-cÑu, Paul Shao ðã kêu g÷i m÷i ng߶i nghiên-cÑu kÛ-lßÞng vai trò khai-phá MÛ-châu cüa t¸-nÕn Vi®t chúng ta, ð£c-bi®t là các "thuy«n-nhân" tr¯n chÕy ngoÕi-xâm.

Nß¾c Vån-Lang , Vån-minh Ðông-S½n và Thª-lñc trên Bi¬n

Vån-Lang là danh-hi®u nß¾c ta th¶i-ðÕi Hùng-Vß½ng. а аng và nh¤t là các tr¯ng Ðông-S½n ðßþc sän-xu¤t vào thiên-kÖ thÑ nh¤t TTL. tiêu-bi¬u cho n«n vån-hoá cüa dân-tµc th¶i-kÏ m· nß¾c và dñng nß¾c.

"Không-gian cüa xã-hµi Vån-Lang - Âu-LÕc là không-gian cüa Vån-Hoá Ðông-S½n, cûng là không-gian tìm ðßþc nhi«u tr¯ng Ðông-S½n nh¤t và t°n-tÕi nhi«u tr¯ng c± nh¤t. Ðó là vùng B¡c Vi®t-Nam và khu-vñc Nam Hoa-Nam." Th¶i-gian là th¶i-ðÕi Hùng-Vß½ng. Nhæng sinh-hoÕt (dân-gian) lúc ðó ðßþc ghi nh§n qua nhi«u hình änh trên tr¯ng ð°ng.

SØ-gia D. G. E. Hall nh§n-xét v« ng߶i Vi®t th¶i Hùng-Vß½ng nhß sau: "Dân thuµc vån-hoá Ðông-S½n phát-tri¬n cao-ðµ khä-nång hàng-häi và kiªn-trúc Tàu bè, h÷ là nhæng nhà hàng-häi gan dÕ v¾i s¯ v¯n hi¬u biªt nào ðó v« Thiên-vån-h÷c." Trong khi nghiên-cÑu, Peter Bellwood l¤y thêm tái-li®u cüa Spiegel (1971), Badner (1972) ð¬ chÑng-minh và ði ðªn kªt-lu§n là nhæng ki¬u mçu kÖ-hà ð£c-bi®t cüa Ðông-S½n tìm th¤y · vùng Sepik, qu¥n-ðäo Admiralties, New Ireland, và Trobriand Islands...

Khi khäo-sát vån-hoá th¶i Ðông-S½n, nhi«u h÷c-giä g°m cä Ðông-phß½ng lçn Tây-phß½ng nhß Chikamouri, Bezacier, Manuel, và nh¤t là Keith Weller Taylor, ðã ð°ng-ý r¢ng: "Các hình v¨ và trang-trí trên tr¯ng ð°ng Ðông-S½n luôn luôn tÕo nên ý-tß·ng v« nhæng bi¬u-tßþng cüa ngh®-thu§t hàng-häi, ð°ng-th¶i minh-chÑng mµt cách không th¬ l¥m lçn v« t¥m änh-hß·ng cüa mµt thª-lñc dña trên cån-bän cüa bi¬n cä."

Thüy-quân cüa Vua Hùng và Tr¯ng аng-c± Ðan-Nê

Huy«n-thoÕi s¾m-süa nh¤t v« chiªn-công cüa Thüy-quân Vån-Lang ðßþc nh¡c nh· qua chÑng-tích mµt ngôi ð«n c± tÕi tïnh Thanh-Hoá. Sau chuyªn vi­n-chinh th¡ng gi£c vùng duyên-häi phiá Nam mà sau này là ð¤t Chiêm-Thành, mµt v¸ vua Hùng ðã cho ðúc tr¯ng ð°ng kÖ-ni®m và l§p ð«n th¶ аng-C± trên núi Tam-Thai, xã Ðan-Nê. G¥n 3,000 nåm trß¾c, vùng châu th± chßa ðßþc phù-sa b°i ð¡p, sông ngòi ð¥m l¥y, ao h° kh¡p n½i. T× kinh-ðô Phong-Châu (huy®n BÕch-HÕc, tïnh Vînh-Yên ngày nay) khi mu¯n vi­n-chinh ti­u-tr× gi£c mi«n bi¬n (Trung-Vi®t ngày nay), nhà Vua chï có m²i mµt phß½ng-ti®n là sØ-døng thüy-quân ð¬ có th¬ di-chuy¬n, tiªp-li®u, b¤t-th¥n t¤n-công và truy-sát kë ð¸ch t§n ngoài kh½i mà thôi.

Chiªn-tích cüa Thüy-Quân cûng ngçu-nhiên mang lÕi vinh-dñ cho Tr¯ng аng Ðan-Nê. Nhæng ghi chép v« tr¯ng ð°ng c± trong sØ sách Vi®t Nam còn lÕi r¤t ít, và th§t ra cûng chï xoay quanh hai chiªc tr¯ng mà thôi. Nguy­n Duy Hinh trong bài "Tr¯ng аng trong SØ Sách" cûng nh¡c ðªn tình trÕng này. Tr¯ng Ðan Nê ðã ðßþc các sách nh¡c ðªn: Vi®t Ði®n U linh (1029) , ÐÕi Vi®t SØ ký Toàn thß (1479) , Lînh Nam chích quái (1492-1493) ÐÕi Nam Nh¤t th¯ng Chí . Nhæng ðoÕn vån ghi chép trong các sách này khÆng ð¸nh, b± sung nhau và ðßþc xác ð¸nh ch¡c ch¡n thêm qua tß li®u dân tµc h÷c. Mµt chiªc khác có khä nång là tr¯ng Miªu Môn I, có th¬ ðã ðßþc ghi nh§n trong th¥n tích cüa làng Thßþng Lâm, do Ðinh Tiên Hoàng ban thß·ng ð¬ làm tr¯ng th¶.

Pháo-ti­n ð¥u tiên trên Chiªn-thuy«n

Trong các tr¯ng ð°ng Ðông-S½n, tr¯ng ð°ng Ng÷c Lû I là mµt sän ph¦m ðã xu¤t hi®n h°i thª kÖ VII trß¾c công nguyên. Chiªn-thuy«n phäi có trß¾c tr¯ng ð°ng mµt th¶i gian và có c½ s· ð¬ giä ð¸nh r¢ng trß¾c ðây khoäng 2800 nåm ho£c 2900 nåm hay h½n næa, ng߶i Vi®t Nam ho£c 2900 nåm hay h½n næa, ng߶i Vi®t Nam c± ðÕi ðã biªt chª tÕo ra chiªn-thuy«n có pháo-tháp nö th¥n cho thüy-quân.

Huy«n-thoÕi "Nö Th¥n" ðã ðßþc ti«n-nhân chúng ta k¬ ði k¬ lÕi t× nhi«u nghìn nåm qua. Tuy v§y, chï m¾i vào thª-kÖ thÑ 20, ng߶i ta m¾i tìm ðßþc chÑng-tích trên tr¯ng ð°ng. Và hi¬n-nhiên h½n næa, các nhà khäo-c± ðã ðào ðßþc hàng ngàn mûi tên ð°ng · аng-Чu, Gò Mun và C±-Loa.

Các chiªn-thuy«n ð¶i Hùng-Vß½ng v¾i Nö Th¥n ðßþc ghi lÕi r¤t rõ nét trên nhi«u chiªc tr¯ng ð°ng. Nö Th¥n ð£t trên Pháo-tháp là thßþng-t¥ng kiªn-trúc cüa chiªn-thuy«n. Nét v¨ tuy ít nhßng cho th¤y c½-quan máy móc ð¬ nÕp pháo-ti­n liên-hoàn. - Vào th¶i ðó, vû-khí này r¤t lþi hÕi vì có t¥m xa, b¡n cä tên b¢ng ð°ng hay tên lØa. Cánh nö và mûi tên l¾n quá kh±, có t¾i 2-3m.

C±-Loa thành, Cån-cÑ Häi-Quân

Cu¯i th¶i ðÕi Hùng Vß½ng, cø th¬ là th¶i kÏ nß¾c Âu LÕc cüa An Dß½ng Vß½ng Thøc Phán, thüy quân cüa nß¾c Vi®t Nam c± ðÕi lÕi ðßþc t± chÑc quy mô h½n. Các công trình nghiên cÑu v« thành C± Loa cho chúng ta biªt r¢ng: Bao quanh thành C± Loa có ba con hào ån thông v¾i nhau và thông v¾i sông Hoàng Giang. Nh¶ v§y thuy«n bè có th¬ ði lÕi xung quanh cä ba vòng thành và có th¬ ra sông Hoàng Giang, sông H°ng, sông C¥u, sông Løc Ð¥u ð¬ tiªn ra bi¬n Ðông. Truy«n thuyªt nói An Dß½ng Vß½ng th߶ng ngñ thuy«n ði kh¡p các hào r°i ra sông Hoàng Giang.

Nhß v§y thành C± Loa không chï là mµt cån cÑ bµ binh mà con là mµt cån cÑ thüy binh næa. Khu Ð¥m và cä khu "V߶n thuy«n" cüa mi«n C± Loa xßa có ðü ch² cho hàng tråm chiªc thuy«n ð§u và ði lÕi.

C±-Loa có v¸-trí thu§n-lþi h½n b¤t kÏ · ðâu tÕi ð°ng-b¢ng B¡c-Bµ vào th¶i nhà Thøc (257-207 TTL.). Cån-cÑ thüy-binh này chính là v¸-trí chiªn-lßþc, n¯i li«n mÕng lß¾i ð߶ng thüy cüa sông H°ng cùng v¾i mÕng lß¾i cüa sông Thái-Bình. Hai mÕng lß¾i này chi ph¯i toàn bµ h®-th¯ng ð߶ng thüy tÕi B¡c Bµ. Qua con sông Hoàng, chiªn-thuy«n có th¬ toä ði kh¡p n½i, nªu ngßþc lên sông H°ng, có th¬ thâm-nh§p vào vùng B¡c hay Tây B¡c cüa B¡c-Bµ. Nªu xuôi sông H°ng, chiªn-thuy«n có th¬ ra ðªn Bi¬n Ðông. Còn mu¯n ðªn vùng Ðông B¡c-Bµ thì dùng con sông C¥u ð¬ thâm-nh§p vào h®-th¯ng sông Thái-Bình ðªn t§n sông Thß½ng và sông Løc-Nam.

Thành-tích vi­n-dß½ng cüa ti«n-nhân Vi®t

Trên quan-ði¬m cüa mµt ng߶i Á-Ðông, Wang Gungwu ðã làm mµt cuµc nghiên-cÑu v« giao-thß½ng th¶i c± trong bi¬n Nam-Häi. Sau ðó, vào tháng 6 nåm 1956, ð¬ ph±-biªn kªt-quä cüa công-trình ðó, c½-s· xu¤t-bän cüa Journal of the Malayan Branch Royal Asiatic Society cho phát-hành mµt cu¯n sách nhan-ð« "The Nanhai Trade - A Study of the Early History of the Chinese Trade in the South China Sea".

Wang mô-tä khá ð¥y ðü v« nhæng hoÕt-ðµng hàng-häi trong khoäng 11 thª-kÖ trß¾c khi thành-l§p tri«u-ðÕi nhà T¯ng, nåm 960. Theo ðó, th±-dân ng߶i Vi®t, sau khi ðª-qu¯c Nam-Vi®t cüa nhà Tri®u b¸ søp ð±, vçn tiªp-tøc n¡m giæ h¥u hªt ngành hàng-häi d÷c duyên-häi hay ð߶ng vi­n-duyên ðªn các nß¾c Ðông-Nam-Á và „n-е, nhß ðã t×ng n¡m giæ trß¾c kia.

Thß½ng-cäng s¥m u¤t ngày xßa

V« các thß½ng-cäng, Wang cho r¢ng t× th¶i c± xßa cho ðªn ð¶i T¯ng, cäng s¥m-u¤t hàng ð¥u vùng Ðông-Á và Ðông-Nam-Á ð«u · B¡c-ph¥n nß¾c ta. Уc-bi®t là Luy-Lâu hay Long-Biên (Hà-Nµi ngày nay) v¾i vùng h§u-cäng trù-phú nh¤t ðª-qu¯c Hán là qu§n Giao-Chï.

Con ð߶ng bi¬n buôn bán các ð° gia v¸ (Spice route) c±-th¶i không qua ðªn T¥u mà chï ðªn Trung và B¡c Vi®t Nam r°i m¾i theo ð߶ng bµ mà sang nam Trung Hoa.

G. R. G. Worcester cho r¢ng Hà-Nµi ðúng là trÕm häi-hành cu¯i cùng giæa Tây-phß½ng và Ðông-Á trong c±-th¶i. Worcester hình-dung mµt "häi-trình t½ løa" nhß sau: "...có th¬ ðã có nhæng änh-hß·ng qua giao-tiªp ð߶ng bi¬n r¤t s¾m süa v¾i dân иa-trung-Häi, vì ng߶i ta tin r¢ng nhæng thß½ng-gia Phoenicia trên häi-trình tìm kiªm "ð߶ng t½ løa", ðã t¾i Ðông-Dß½ng vào nåm 650 TTL."

Ptolemy (khoäng 100-170) phát-tri¬n và viªt sách ð¸a-lý. Ông hình-dung ra mµt bän-ð° thª-gi¾i mà t§n-cùng v« phía Ðông-Ðông-Nam là bán-ðäo Vàng Chersonese, bi¬n Sinus Magnus v¾i häi-cäng Kattigara. Không còn nghi-ng¶ gì, Sinus Magnus chính là Bi¬n Ðông nß¾c ta. Có ng߶i cho r¢ng bán-ðäo Vàng là Ðông-Dß½ng và Kattigara (hay Catigara hay Cattigara) chï Kë Chþ (Kesho), Long-Biên (Lugin) hay Hà-Nµi ngày nay.

Sau khi nß¾c ta thâu-h°i ðßþc n«n tñ-chü, các sách Vi®t-sØ ghi-nh§n nhæng hoÕt-ðµng häi-thß½ng s¥m-u¤t n½i các häi-cäng nhß Hoa-Lß, Vân-аn, Ph¯-Hiªn Hµi-An...

Thüy-quân th¶i Trßng-Vß½ng

Các sách sØ giáo-khoa ghi chép s½ sài v« tri«u-ðÕi Trßng-Vß½ng. Nhæng khám-phá g¥n ðây tìm ra các hoÕt-ðµng cüa thüy-quân th¶i ðó. Cä tên cüa các v¸ chï-huy quân thüy cûng ðã ðßþc mang ra ánh-sáng.

LÕc-tß¾ng Cao-Ðoan là mµt tên tu±i hãn-hæu còn sót lÕi nhß là v¸ Bµ-Trß·ng Thüy-Quân kiêm Ðô-Яc Tß-L®nh HÕm-еi ð¥u tiên cüa nß¾c ta. Tham-khäo mµt s¯ tài-li®u m¾i, các nhà sßu-t¥m sØ li®u tìm th¤y nhß sau:

Tß¾ng Cao-Ðoan là ng߶i làng HÕ-Lôi, cùng huy®n Châu-Phong v¾i hai vua Trßng. Ông tñ chiêu-mµ nghîa-quân n±i lên ðánh quân Tàu, sau theo phò Trßng-Vß½ng. Ông l§p ðßþc nhi«u công-trÕng thüy-chiªn. Phu-Nhân h÷ Cao là trþ-thü ðác-lñc cho ch°ng. Tß¾ng Cao-Ðoan n¡m tr÷ng-trách thüy-quân trong su¯t tri«u-ðÕi Trßng-Vß½ng. Khi Hán-Ъ sai Mã-Vi®n ðem quân sang xâm-lßþc, Ông cùng vþ ðem quân thüy ch¯ng giæ các n½i hi¬m-yªu. Tß¾ng Cao-Ðoan b¸ tØ-thß½ng, Ông chªt ngày 20 tháng 7 nåm 43. Dân ta nh¾ ½n, l§p ð«n th¶ hß½ng khói cä hai vþ ch°ng.

Ngoài chiªn-công cüa các næ-tß¾ng v« bµ-chiªn, nhi«u thành-tích thüy-chiªn vào th¶I Hai Vua Bà cûng ðang ðßþc các nhà viªt sØ thu-nh£t. Qua tài-li®u cüa các th¥n-phä, nhi«u l¥n Bác-sî Tr¥n-ÐÕi-Sî ðã tôn-vinh các chiªn-công thüy-chiªn th¶i xßa trong pho thi¬u-thuyªt "Anh-Hùng Lînh-Nam."

Tß¾ng-lãnh Thüy-quân và ð«n th¶ R°ng, R¡n

Th¶-kính và noi gß½ng anh-hùng dân-tµc là truy«n-th¯ng dân-tµc. Vì änh-hß·ng cüa sinh-hoÕt ði vào tín-ngßÞng, dân ta l§p ð«n th¶ R°ng R¡n kh¡p n½i, ð°ng-hoá thüy-quái v¾i danh-nhân cÑu-qu¯c. Giáo-sß Tr¥n-Qu¯c-Vßþng nh§n ra r¢ng:

"D÷c sông ngòi mi«n B¡c - sông con, sông cái - ðâu chÆng có ð«n th¶ r¡n hay r°ng (cho dù v¾i xu-hß¾ng "l¸ch sØ-hoá", r¡n r°ng ðã hoá thành tß¾ng Hùng-Vß½ng, tß¾ng bà Trßng, tß¾ng Tri®u Vi®t Vß½ng...). Và bao quanh nhæng ð«n th¶ ðó là hµi nß¾c, hµi ðua thuy«n c¥u mßa. R¡n r°ng, thu°ng lu°ng, cá s¤u... là bi¬u-tßþng cüa Nß¾c, cüa Th¥n Nß¾c, cüa Mßa Dông."

Thüy-quân Vi®t kháng-chiªn th¶i Ðô-Hµ

Sau khi Tri®u Ðà ðánh chiªm nß¾c Âu LÕc (nåm 180 trß¾c công nguyên) cho ðªn ð¥u thª kÖ X, nß¾c Vi®t Nam c± ðÕi b¸ ð£t dß¾i n«n ðô hµ cüa giai c¤p phong kiªn phß½ng B¡c. Th¶i gian ðen t¯i này dài ðªn h½n m߶i thª kÖ. H½n m߶i thª kÖ này là h½n m߶i thª kÖ nß¾c Vi®t Nam m¤t chü quy«n, nhßng trong th¶i gian ðó nhân dân Vi®t Nam vçn không ng×ng ð¤u tranh nh¢m giành lÕi n«n ðµc l§p ðã b¸ m¤t. Vì v§y trong su¯t h½n m߶i thª kÖ ðó, b¢ng các tr§n ðánh gi£c cÑu nß¾c, nhân dân Vi®t Nam không th¬ không dùng thüy quân. Trong các tr§n chiªn ð¤u ch¯ng quân Lß½ng. Lý Bôn, Tri®u Quang Phøc ðã dùng thüy quân.

Thüy-quân DÕ-trÕch và chiªn-thu§t Du-kích trên sông rÕch

Ng߶i Vi®t chúng ta có l¨ là gi¯ng dân ð¥u-tiên biªt khai-thác thành-công kÛ-thu§t du-kích-chiªn trên ð°ng l¥y, h° ao, sông rÕch. V« b¢ng-chÑng, ng߶i viªt xin k¬ ðªn truy®n ông Tri®u-Quang-Phøc, v¸ anh-hùng có công giäi-phóng dân-tµc khöi ách th¯ng-tr¸ cüa nhà Lß½ng bên Tàu vào thª-kÖ thÑ 5. Chuy®n Thüy-HØ, nªu mang ra so-sánh, thành-tích cüa chiªn-d¸ch DÕ-TrÕch thñc-sñ to l¾n h½n nhi«u.

Chiªn-công l×ng-lçy nh¤t cüa v¸ "vua ð¥m l¥y" này (458-471) nh¶ vi®c dùng thüy-quân th§t hæu-hi®u · ð¥m DÕ-TrÕch. SØ-gia Tr¥n-Tr÷ng-Kim viªt nhß sau:

"DÕ-TrÕch là ch² ð°ng-l¥y, chung quanh cö m÷c nhß r×ng, · giæa có bãi cát làm nhà · ðßþc. Tri®u-Quang-Phøc vào · ð¤y ngày n¤p ¦n, t¯i thì cho lính ch· thuy«n ðµc-mµc ra ðánh quân cüa tß¾ng Tàu Tr¥n-Bá-Tiên, cß¾p l¤y lß½ng-thñc v« nuôi quân-sî. Tr¥n-Bá-Tiên ðánh mãi không ðßþc. Ng߶i th¶i b¤y gi¶ g÷i Tri®u-Quang-Phøc là DÕ-TrÕch-Vß½ng".

Thüy-quân và Công-trÕng giành lÕi quy«n Tñ-Chü

Nåm 905 Khúc Th×a Dø ðánh bÕi quân Ð߶ng, giành ðßþc ðµc l§p dân tµc. T× ð¤y các nhân v§t lãnh ðÕo nß¾c Vi®t Nam ðµc l§p chú ý nhi«u ðªn xây dñng thüy-quân. Chúng ta ng¶ r¢ng dß¾i th¶i Khúc Th×a Dø, Khúc Th×a HÕo và Khúc Th×a MÛ, thüy quân ðã ðßþc t± chÑc; ðªn th¶i Dß½ng Ðình Ngh® thüy quân ðã ðßþc t± chÑc khá quy mô, và ðã tö ra thi®n chiªn. Cho nên tháng 9 nåm M§u Thân (938) khi Ho¢ng Thao mang quân Nam Hán vào cØa BÕch Тng, ðã b¸ thüy quân cüa Vi®t Nam do Ngô Quy«n chï huy ðánh cho tan tành ðªn không còn mµt m¯ng nào.

Ðinh Tiên-Hoàng-Ъ và chiªn-thuy«n

Ðôi khi chúng ta th¤y tranh v¨ Ðinh-Bµ-Lînh oai-phong trong bµ giáp-trø n£ng n«. Có sách ghi v¸ Hoàng-Ðé ð¥u tiên cüa nß¾c ta là "nhà Tß¾ng ng°i trên lßng ngña". Ði«u này tß½ng-phän hÆn sñ thñc: Vua Ðinh ån m£c dän-d¸, chiªn-ðãu trên thuy«n.

Vào thª-kÖ thÑ X, ph¥n l¾n vùng châu-th± sông H°ng, sông Mã còn ng§p chìm trong bi¬n nß¾c. Mùa nß¾c løt th߶ng kéo dài t¾i 5 tháng trong mµt nåm. Ng߶i ta chï th¤y làng xóm và gò ð¯ng l½ th½ n±i lên, trong khi ð°ng ruµng ng§p chìm trong làn nß¾c ðøc ng¥u phù-sa. Hoa-Lß dña lßng vào núi, phía trß¾c bao b÷c b·i nß¾c. Dù là vua chúa m²i khi bß¾c ra khöi kïnh-ðô, ai ai cûng phäi ði thuy«n.

Hai h÷c-giä ngoÕi-qu¯c, Pierre Huard và Maurice Durand di­n-tä cänh hành-quân cüa vua nhà Ðinh khác hÆn v¾i các sách sØ cüa ta. Các V¸ này nghî r¢ng nh¶ có quân thüy, vua nhà Ðinh ðã toàn-th¡ng ð¸ch-quân. еi chiªn-thuy«n th¶i ðó có khä-nång chuyên ch· quân-sî vßþt sông ngòi, ð¥m l¥y ð¬ ð±-bµ th¥n-t¯c. Các loÕi thuy«n nhß ghe thúng chài, thúng cái, thuy«n nan, thuy«n thúng... ðã thay cho bµ-binh và chiªn-mã. Thüy-Quân và HÕm-еi tÕo thành chü-lñc-quân giúp nhà Vua tung-hoành kh¡p mµt vùng sông nß¾c rµng l¾n cüa ÐÕi-C°-Vi®t.

Tr¥n-ºng-Long và Thuy«n Mê

Mµt danh-nhân Vi®t-Nam, mµt v¸ tß¾ng thüy-quân ðßþc nhi«u sách v· ngoÕi-qu¯c ghi-nh§n là mµt khoa-h÷c-gia, mµt nhà phát-minh l¾n mà dân ta ít nh¡c nh· t¾i. Ðó là ông Tr¥n-ºng-Long.

Bách-khoa T×-Ði¬n cüa Nh§t, tuy có ít t×-møc v« Viêt-Nam, nhßng lÕi có ghi tên Tr¥n-ºng-Long. T×-Ði¬n "Encyclopaedia of Asian Civilizations" chép nhæng dòng nhß sau: Ông Tr¥n-ºng-Long là "xäo-thü" ðóng chiªc thuy«n ð¥u tiên có vö mê m«m dëo · Hà-Ðông nåm 968.

Theo sách "Thanh-thß v« Tàu thuy«n C§n-duyên mi«n Nam Vi®t-Nam", thuy«n có ðáy mê là loÕi thuy«n Vi®t-Nam thông-døng nh¤t. Hai l¯i kiªn-trúc th߶ng ðßþc dùng là ðáy mê v¾i mÕn thuy«n b¢ng ván be và vö thuy«n hoàn toàn b¢ng mê. LoÕi thuy«n có vö b¢ng tre ðan này nh© h½n loÕi g², d­ th¤m d¥u chai, ch¸u ðñþc sóng c°n, sÑc dµi khi üi bãi và không b¸ m÷t ån. H½n næa tre r¤t d­ tìm và rë h½n loÕi g² t¯t, còn ðáy tre ðan lÕi d­ thay, v×a nhanh lÕi v×a rë ti«n. Ðáy nan dùng ðßþc ch×ng 5 nåm. Kiªn-trúc ðan lát b¢ng nan tre ph±-c§p r¤t rµng rãi v¾i các cÞ ghe thuy«n l¾n nhö, nhi«u ki¬u nhß canoes, dinghies, thuy«n thúng, thuy«n buôn và thuy«n ðánh cá các loÕi."

Tß½ng-truy«n, ông Long là bµ-tß¾ng cüa vua Ðinh-Tiên-Hoàng (960-980). Khi SÑ-quân в-Cänh-ThÕc b¸ ðu±i g¤p phäi chÕy tr¯n qua Nhu®-Giang. ThÕc qua ðßþc sông, ra l®nh ð¯t hªt thuy«n bè. Tß¾ng Tr¥n-ºng-Long nghî ra cách cho lính ð¯n tre ð¬ ðan thÑ thuy«n nan r°i l¤y nhña bôi vào thân thuy«n. Nh¶ ðó, Ông ðßa ðßþc quân lính qua sông và ðu±i b¡t ðßþc в-Cänh-ThÕc.

Quân-ðµi và Thüy-quân th¶i Lý

Sñ ki®n quân-ðµi nhà Lý ð£t n£ng v« häi-quân không th¤y Vi®t-SØ mô-tä chi-tiªt.

H°i g¥n ðây, chúng ta ðñþc ð÷c mµt s¯ nh§n-xét m¾i më cüa Giáo-Sß Lê-Ðình-Thông tÕi Pháp v« chiªn-lßþc và chiªn-thu§t cüa Häi-Quân Vi®t-Nam. Theo ðó, lßu-ðµng-tính cüa quân-ðµi tri«u Lý ð£t cån-bän trên hÕm-ðµi. Và do ðó, toàn-th¬ quân-ðµi hi¬n-nhiên ðßþc coi nhß mµt t±-chÑc Thüy-Quân.

Häi-Quân ðánh T¯ng

Nhß m÷i ng߶i ðã biªt, ngày 27 tháng 10 nåm 1075, ð¬ phá các cån cÑ xâm lßþc cüa T¯ng · trên ð¤t T¯ng. Lý Th߶ng Ki®t ðã cho tß¾ng Tôn Ðàn chï tuy quân T¥y- Nùng vßþt biên gi¾i ðánh vào ð¤t Quäng Tây, sau ðó ðªn cu¯i tháng 12 nåm 1075, ông thân dçn thüy quân xu¤t phát t× Vînh An ðánh Khåm Châu và Liêm Châu.

Hoàn thành nhi®m vø; Lý Th߶ng Ki®t ðã chü ðµng rút quân v« nß¾c ð¬ ngån cän quân T¯ng s¡p kéo sang xâm lßþc ÐÕi Vi®t. Ông ðã xây dñng mµt phòng tuyªn r¤t væng ch¡c · b¶ Nam sông C¥u nh¥m ngån ch£n quân T¯ng qua sông ð¬ ðánh vào Thång Long.

Lý Th߶ng Ki®t lÕi biªt r¢ng ð¬ h² trþ cho bµ binh do Quách QuÏ và Tri®u, Tiªt chï huy, T¯ng Th¥n tôn và Vß½ng An ThÕch cho mµt ðÕo thüy quân do Dß½ng Tùng Tiên chï huy: ðÕo thüy quân này có nhi®m vø tiªn vào sông BÕch Тng r°i vào sông Løc Ð¥u ð¬ cu¯i cùng vào sông C¥u giúp bµ binh cüa Quách QuÏ và Tri®u Tiªt qua sông. Ông ðã sai tß¾ng mang chu sß ðóng · Ðông Kênh ð¬ ch£n ð߶ng tiªn cüa thüy quân T¯ng. Tß¾ng Lý Kª Nguyên ðã hoàn thành nhi®m vø mµt cách vë vang: ông ðã ðánh bÕi thüy quân cüa Dß½ng Tùng Tiên. Chiªn th¡ng cüa tß¾ng Lý Kª Nguyên ðã góp ph¥n quan tr÷ng vào vi®c làm phá sän m÷i kª hoÕch tiªn công cüa Quách QuÏ, buµc h÷ Quách cu¯i cùng phäi ch¤p nh§n rút quân v« nß¾c.

Thüy quân cüa nß¾c ÐÕi Vi®t dß¾i tri«u Lý là mµt lñc lßþng hùng mÕnh, nó ðã góp ph¥n quan tr÷ng vào sñ nghi®p phá T¯ng Bình Chiêm vô cùng hi¬n hách. Su¯t thª kÖ XII và ð¥u thª kÖ XIII, nó vçn là mµt ngu°n tñ hào cüa cä dân tµc.

Qu¯c-nÕn t× ð߶ng bi¬n: Chiêm-thành

Dân Chiêm-Thành là nhæng thüy-thü lành ngh«, mµt s¯ làm häi-t£c hay cß¾p bóc ngoài bi¬n. Quân-ðµi Chiêm-Thành quen c§y hùng mÕnh th߶ng hay qu¤y-nhi­u dân ta, ngay t× thª-kÖ thÑ hai ð¶i vua Hoà-Ъ (102 sau Công-l¸ch) nhà Ðông-Hán.

T× khi nß¾c ta giành ðßþc ðµc-l§p, vi®c ðánh Chiêm-Thành tr· nên nhi®m-vø th߶ng-xuyên cüa quân thüy. Cuµc ðøng-ðµ Vi®t-Chiêm xäy ra ngay t× giai-ðoÕn hai tri«u vua Ðinh-Lê. SÑ-quân Ngô-Nh§t-Khánh không ch¸u th¥n-phøc nhà Ðinh, chÕy qua Chiêm-Thành xui Chiêm ðem quân t¤n-công vào ð¤t Vi®t. Nåm KÖ-Mão (979) h½n mµt ngàn chiªn-thuy«n Chiêm tiªn vào cØa ÐÕi-An sông Ðáy. Không may cho h÷, mµt tr§n bão n±i lên ðánh chìm cä hÕm-ðµi. Nh§t-Khánh cùng ph¥n l¾n quân Chiêm làm m°i cho cá. Quân Chiêm g£p tr§n "Th¥n-Phong" không ðánh ðã tan. Thüy-quân Vi®t tÕi kinh-ðô Hoa-Lß tuy sÇn sàng tác-chiªn nhßng không phäi ra tay.

Trong cuµc Nam-tiªn, lñc-lßþng ð¸ch trñc-tiªp ð¯i ð¥u v¾i ta th߶ng là häi-quân Chiêm-Thành. Sách "Vi®t-sØ xÑ Ðàng Trong" nói ðªn khä-nång cüa h÷ nhß sau:

"ThuÖ-quân Chiêm-Thành g°m nhæng thuy«n l¾n, trên có pháo-tháp và nhæng thuy«n nh©. Trong nhi«u tr§n ðánh, ng߶i ta th¤y hÕm-ðµi g°m h½n tråm chiªn-thuy«n y¬m-trþ løc-quân... Ng߶i Chàm là gi¯ng ng߶i hung-bÕo, gan-dÕ, và là nhæng thüy-thü cang-c߶ng. S¯ng · nhæng thung-lûng ch§t h©p d÷c theo duyên-häi, phía Tây ngån-ch§n b·i núi cao, phía Ðông là b¬ cä, h÷ phäi ði tìm nhæng gì ð¤t h÷ không có. Vì v§y h÷ th߶ng mßu-ð° tiªn ra phía B¡c, tiªn vào phía Nam, xâm-chiªm nhæng ð°ng-b¢ng phì-nhiêu cüa Vi®t-Nam và cüa Chân-LÕp. V¾i nhæng ghe nh© lß¾t trên bi¬n cä, h÷ cûng th߶ng t¤n-công các thß½ng-thuy«n ði ngang qua häi-ph§n h÷ ð¬ cß¾p bóc.

Ng߶i Chiêm-Thành: Thuy«n-nhân th¶i c±

Khäo-c±-h÷c cho biªt tính-cách liên-tøc cüa n«n vån-minh nß¾c ta. Dân-tµc ta cûng ðßþc minh-chÑng là dân bän-ð¸a. Tr߶ng-hþp ng߶i Chàm h½i khác, ng߶i ta biªt ch¡c ch¡n T±-tiên h÷ là thuy«n-nhân ðã di-cß ðªn b¶ bi¬n Trung-Vi®t ngày nay sau khi ng߶i Vi®t Vån-Lang chúng ta l§p-qu¯c r¤t lâu.

Giáo-sß Phan-Khoang viªt v« nhæng ngày ð¥u cüa nß¾c Chiêm-Thành nhß sau:

T±-tiên ng߶i Chàm t× các häi-ðäo Mã-Lai, Nam-Dß½ng tràn lên b¶ bi¬n Trung-Vi®t ngày nay t× nhi«u thª-kÖ trß¾c Tây-l¸ch kÖ-nguyên. — ðây, h÷ tiªp-xúc v¾i th±-dân là ng߶i Kiritas, thuµc gi¯ng Indonésiens; s¯ ng߶i Kiritas không ch¸u h÷ chª-ngñ nên d°n lên các mi«n núi Tr߶ng-S½n, nhæng ng߶i ¤y sau này chúng ta g÷i là M÷i. (Vi®t-SØ XÑ Ðàng Trong 1558-1777, Sài-Gòn, 1967, trang 35.)

Cån-cÑ trên nhæng tài-li®u cüa Blust (The Austronesian Homeland, 57), cüa W. G. Solheim ('Pottery and the Malayo-Polynesians', Current Anthropology, 5 (1964); Peter Bellwood ðßa ra giä-thuyªt là nh¶ ði theo nhæng ð߶ng giao-thß½ng và trao-ð±i vån-hoá ngang qua Bi¬n Ðông trong khoäng mµt thiên-kÖ trß¾c Công-nguyên, ng߶i Chàm ðã dùng thuy«n di-cß ðªn sinh s¯ng tÕi vùng Sa-HuÏnh, Trung-Vi®t ngày nay (Sách "The Cambridge History of Southeast Asia", Vol. 1- From Early times to C 1800-, edited by Nicholas Tarling, Cambridge University Press, 1992, p. 130.) Dân Chiêm-Thành nhß v§y, r¤t có th¬ phát-tri¬n t× các bµ-lÕc Häi-Du vùng ðäo Bornéo.

Häi-Quân Vua Lý-Thái-Tông ðánh Chiêm.

Ngay th¶i Lý-Thái-T±, tháng chÕp nåm Canh-Thân (1020) vua ðã sai Khai-Thiên-Vß½ng và Ðào-Thác-Phø ði d©p loÕn Chiêm-Thành tÕi trÕi B¯-Chính (Quäng-Bình ngày nay). Quân ta chém ðßþc tß¾ng Chiêm là B° Linh. Quân Chiêm ðÕi-bÕi.

Khi Thái-Tông lên làm vua dã h½n 25 nåm mà nß¾c Chiêm-Thành không ch¸u thông sÑ, lÕi cÑ qu¤y-nhi­u m£t bi¬n. Thái-Tông bèn s¡p-sØa binh-thuy«n sang ðánh Chiêm-Thành.

Nåm Giáp-Thân (1044) vua ngß-giá ði dánh. Quân Chiêm-Thành dàn tr§n · phía nam sông Ngû-B° (?), Thái-Tông truy«n thúc quân ðánh tràn sang. Quân Chiêm-Thành thua chÕy. Quân ta b¡t ðßþc h½n 5,000 ng߶i và 30 con voi.

Tß¾ng Chiêm-Thành là Quách-Gia-Di chém Qu¯c-Vß½ng là SÕ-Цu ðem ð¥u sang xin hàng.

Quan quân chém giªt ng߶i bän-xÑ r¤t nhi«u. Vua Thái-Tông ðµng lòng thß½ng, xu¯ng l®nh c¤m không ðßþc giªt ngß¾i Chiêm-Thành, h­ ai trái l®nh thì theo phép quân mà tr¸ tµi.

Thái-Tông ðßa binh-thuy«n tiªn ðªn qu¯c-ðô là Ph§t-Th® (nay · làng Nguy®t-Bi«u, huy®n Hß½ng-Thüy, tïnh Th×a-Thiên), vào thành b¡t ðßþc Vß½ng-Phi là M¸-Ê và các cung-næ ðem v«. Khi ðoàn thuy«n xa-giá v« ðªn sông Lý-Nhân, Thái-Tông cho ðòi M¸-Ê sang ch¥u bên thuy«n ngñ, M¸-Ê giæ tiªt không ch¸u, qu¤n chiên lån xu¯ng sông mà tñ-tr¥m. Nay · phü Lý-Nhân còn có ð«n th¶.

Thüy-Quân bình Chiêm th¶i Lý-Thánh-Tôn

Trong các ð¶i vua trß¾c, cái c¾ ðánh Chiêm-Thành là vì tµi bö tiªn c¯ng. Ъn ð¶i Lý-Thánh-Tôn, vua dña vào tµi Chiêm th¶ hai chü: v×a xßng th¥n v¾i Vi®t nay lÕi th¥n-phøc nhà T¯ng.

Nåm 1068, vua Lý Thánh Tôn ra l®nh sØa soÕn thuy«n chiªn dùng häi-ðÕo ðánh Chiêm. M²i chiªn-thuy«n ch· 250 quân-sî. T±ng s¯ thuy«n ch· lß½ng-thñc có t¤t cä 200 chiªc. Quân vi­n-chinh vào khoäng 30,000 ng߶i ð£t dß¾i quy«n ði«u-khi¬n cüa Lý Th߶ng Ki®t.

T× biên gi¾i Vi®t - Chiêm ðªn cØa Th¸ NÕi tÑc cØa bi¬n Quy Nh½n sau này, Chiêm Thành có các cØa bi¬n sau ðây: CØa Di Luân tÑc cØa Ròn · cñc b¡c. CØa bi¬n này nhö nên không th¬ là mµt cån cÑ thüy quân. CØa bi¬n thÑ hai là cØa B° Chánh hay cØa Gianh. CØa bi¬n này rµng, nhßng lÕi cÕn, nên cûng không th¬ là mµt cån cÑ thüy quân quan tr÷ng ðßþc. CØa bi¬n thÑ ba là cØa Nh§t L®, sau này là cØa Ðông Hà. Nh§t L® là mµt cØa bi¬n l¾n. Chª Cü ðã t§p trung mµt ph¥n quan tr÷ng thüy quân · ðây, CØa bi¬n thÑ tß là cØa Tß Dung sau g÷i là Tß Hi«n. TÕi cØa bi¬n này không có thüy quân Chiêm hay có nhßng không ðáng k¬. CØa bi¬n thÑ nåm là cØa Thi NÕi tÑc cØa bi¬n Quy Nh½n. Ðây là cØa ngõ vào cánh ð°ng b¢ng Bình иnh, n½i có kinh ð¯ Chà Bàn (Vijaya) cüa Chª Cü.

Mµt bµ ph§n quan tr÷ng cüa thüy quân Chiêm ðóng · cØa Thi NÕi. Còn ðÕi bµ ph§n bµ binh ðóng · Chà Bàn và cánh ð°ng b¢ng Bình иnh.

Ngày 8 tháng 3 nåm 1086, vua Lý Thánh Tôn giao vi®c nß¾c cho  Lan nguyên-phi và t¬ tß¾ng Lý ÐÕo Thành r°i xu¯ng thuy«n xuôi dòng sông H°ng b¡t ð¥u cuµc Nam chinh.

Chiªn-thu§t cüa thüy-quân ÐÕi-Vi®t

Cuµc hành quân cüa Lý Thánh Tôn và Lý Th߶ng Ki®t tö ra phía ÐÕi Vi®t n¡m r¤t rõ vi®c b¯ trí lñc lßþng cüa nß¾c Chiêm Thành, cho nên thüy quân ÐÕi Vi®t không ðánh cØa Di Luân và cûng không vào cØa B¯ Chánh, mà tiªp thÆng vào cØa Nh§t L® và ðã ðánh tan thüy quân Chiêm · ðây, Thüy quân Chiêm b¸ phá hoàn toàn · Nh§t L® có nghîa là thüy quân ÐÕi Vi®t có th¬ cÑ giß½ng bu°m thu§n gió tiªn thÆng vào Nam, mà không sþ b¤t cÑ lñc lßþng nào ðánh vào lßng mình næa. Cho nên sau khi ðánh th¡ng thüy quân Chiêm, thüy quân ÐÕi Vi®t không chiªm ð¤t và cûng không ð± bµ: quân ÐÕi Vi®t thu§n bu°n tiªn xu¯ng phía Nam r°i vào cØa Tß Dung ð¬ nghï ng½i · ðó ð¬ chu¦n b¸ mµt tr§n quyªt chiªn s¡p di­n ra. Ngày 3 tháng 4 nåm 1069, thüy quân ÐÕi Vi®t vào cØa Thi NÕi r°i ð± bµ · ven b¶ vûng Nß¾c m£n. Sau ðó quân ÐÕi Vi®t tiªp ðªn sông Tu Mao ð¬ ðánh tan quân Chiêm · ðó ...

Ðã giành lÕi quy«n Tñ-chü, Thüy-quân còn m· rµng Biên-cß½ng

Vi®t-SØ không nhæng ðã khiªm-khuyªt trong vi®c trình-bày thành-tích häi-quân mà còn sai lÕc khi bình-lu§n v« vai trò cüa quân-chüng này v« viêc m· rµng biên-cß½ng:

- Thüy-quân nhà Lý mÕnh, biên-cß½ng nu¾c ta ån sâu vào Trung-Qu¯c hàng 3, 400 cây s¯. Có th¬ vì sau này thüy-quân cÑ suy-thoái, dân Vi®t không bao gi¶ còn tr· lÕi ð¤t xßa, ta ðành cam nh§n ch¸u ranh gi¾i nhß hi®n nay.

- Sau khi B¡c-tiªn b¸ ch§n lÕi, thüy-quân chính là n²-lñc trong mûi dùi Nam-tiªn. Nhìn chung nhæng sØ sách c§n-ðÕi dã không ch¤p-nh§n mµt sñ ki®n hi¬n-nhiên r¢ng: Häi-quân nhà Nguy­n n¯i cánh tay dài, bäo v® toàn-dân träi dài cuµc ð¸nh-cß t× Quäng-Nam ðªn mûi Cà-Mâu. V« phía Tây, lñc-lßþng ¤y bao trùm an-ninh t§n Hà-Tiên. Phía Ðông Häi-quân ðã tu¥n-phòng Hoàng-Sa Tr߶ng-Sa, trß¾c khi b¸ gi£c Pháp tiêu-di®t.

Nói tóm lÕi, nªu không có häi-quân hùng-mÕnh, Vi®t-quân không th¬ B¡c-tiªn ðánh T¯ng và Nam-tiªn bình Chiêm ðßþc.

Tr߶ng-hþp Hoàng Thân Lý Long T߶ng

Nhßng vào khoäng nåm 1226 mµt vi®c ðáng tiªc ðã xäy ra.

Chúng ta ð«u biªt r¢ng tháng chÕp nåm „t D§u (1225) do mßu mô cüa Tr¥n Thü Ðô, Lý Chiêu Hoàng l¤y Tr¥n Cänh r°i nh߶ng ngôi vua cho chàng. Khi ngôi vua ðã v« tay h÷ Tr¥n. Tr¥n Thü е tìm cách hãm hÕi nhæng ng߶i h÷ Lý. Thüy sß Ðô-ð¯c chï huy toàn bµ chu sß cüa nhà Lý b¤y gi¶ là Lý Long T߶ng. Lý Long T߶ng cho r¢ng do cß½ng v¸ tr÷ng yªu cüa ông (tß l®nh thüy quân toàn qu¯c), s¾m muµn ông có th¬ b¸ Tr¥n Thü е sát hÕi. Cho nên vào mµt ngày nào ðó nåm Bính Tu¤t (1226), sau mµt th¶i gian chu¦n b¸, ông ðã ðem vþ con, gia nhân ð¥y t¾, tß¾ng lînh cùng hÕm ðµi r¶i ð¤t nß¾c ÐÕi Vi®t tiªn lên phía B¡c và cu¯i cùng ðã xin cß trú · nß¾c Tri«u Tiên (theo tÕp chí SØ h÷c cüa Nh§t Bän s¯ 2 nåm 1941.

SØ cüa Vi®t Nam không h« nói ðªn vi®c trên. Nhßng chúng ta tin r¢ng vi®c ðó là có thñc. Tình hình xã hµi ÐÕi Vi®t sau khi nhà Tr¥n lên thay nhà Lý r¤t d­ ð« ra nhæng nhân v§t nhß Lý Long T߶ng.

Bß¾c ð¥u cüa h÷ Tr¥n: Dân Di-Cß ð߶ng Bi¬n

H÷ Tr¥n ðßþc tiªng oanh-li®t vì nhæng tr§n thüy-chiªn th¡ng Nguyên Mông. Tuy v§y ít ai ðã lßu-tâm ðªn ngu°n g¯c di-dân ð߶ng bi¬n cüa ti«n-nhân dòng Vua này. nh-hß·ng thuy«n-nhân nhß v§y ðôi l¥n ðã tác-døng mÕnh m¨ trên l¸ch-sØ nß¾c ta

Vi®t-Nam SØ-Lßþc cüa Tr¥n-Tr÷ng-Kim viªt r¤t ít câu s½ sài v« nhæng ngày ð¥u cüa h÷ Tr¥n nhß sau:

Khi Thái-TØ Sam, con vua Lý-Cao-Tông chay loÕn, v« Häi-„p vào · nhà Tr¥n-Lý. Nguyên Tr¥n-Lý là ng߶i làng TÑc-MÕc (huy®n MÛ-Lµc, phü Xuân-Tr߶ng, tïnh Nam-иnh) làm ngh« ðánh cá, nhà giàu, có nhi«u ng߶i theo phøc. Sau nhân bu±i loÕn cûng ðem chúng ði cß¾p phá...

Tìm hi¬u kÛ h½n næa, các nhà nghiên-cÑu tìm th¤y t±-tiên Tr¥n-Lý là nhóm ng߶i Phß¾c-Kiªn m¾i ðªn TÑc-M£c không lâu. Dòng h÷ này tiªp-tøc giæ nhæng c±-tøc riêng, khác v¾i h¥u hªt dân ÐÕi-Vi®t cho ðªn nhi«u ð¶i sau.

Ông Cl. Madrolle trong bài "Le Tonkin Ancien" ðã phát-bi¬u ý-kiªn là · Phß¾c-Kiªn có mµt nhóm Vi®t-tµc làm ngh« chài-lß¾i, hàng-häi ðã dùng thuy«n g² hay mäng tre có bu°m, hàng nåm theo gió mùa, nhân gió b¤c phiêu-lßu theo d÷c mi«n duyên-häi r°i ghé vào mi«n trung-châu sông Nh¸, sông Mã (Vi®t-Nam.) Nhóm này cûng có phen xu¯ng cä Nam-Dß½ng, r°i lÕi nhân tiªt gió n°m quay v« cån-cÑ. Mµt s¯ ðã · lÕi sinh s¯ng...

Tøc v¨ chàm và tinh-th¥n quyªt-tØ cüa quân ðµi ð¶i Tr¥n

Nhà quân-sØ PhÕm-vån-S½n viªt r¢ng : Xét lÕi các cuµc xung-ðµt v¾i gi£c Nguyên, ta co th¬ nói lñc-lßþng thüy-quân cüa Vi®t-Nam ð¶i Tr¥n thu· ðó khá mÕnh. Nh¶ ðó , ta ðã th¡ng ð¸ch oanh-li®t · các bªn Chß½ng-Dß½ng Hàm-TØ, Vân-аn, BÕch-Ðàng. Duy quân-s¯ bao nhiêu, sØ ta không cho biªt. (Quân-lñc Vi®t-nam dß¾i các Tri«u-ðÕi Phong-kiªn (T× Thßþng-c± ðªn C§n-kim) quy¬n I, PhÕm-Vån-S½n, Bµ T±ng Tham-Mßu QL/VNCH, 1968, trang 63.)

Trong thüy-quân, có các ðµi TrÕo-Nhi g°m nhæng trai tráng khöe mÕnh (trang 64)

T× xßa, ng߶i Vi®t-Nam, kë cä hoàng-thân qu¯c-thích và vua chúa ð«u giæ c±-tøc cüa thüy-dân là v¨ chàm trên mình. V« ð¶i Tr¢n, Vi®t-sØ ghi chép thêm mµt vài hình-thÑc ð£c-bi®t khác.

Ng߶i lính trong quân-ðµi ð¶i Tr¥n ð«u có thích chàm · cánh tay hai chæ 'Sát-Thát' ð¬ tö ý quyªt-tâm s¯ng mái v¾i gi£c Mông-C±. Nhß v§y h÷ chï có mµt s¯ng mµt chªt v¾i gi£c, gi£c b¡t ðßþc th¤y 2 chæ 'Sát-Thát' ¡t không khi nào có sñ dung tha.

жi Tr¥n-Anh-Tôn (1293-1314), binh-sî phäi thích ba chæ trên trán nhß "Thßþng chân ðµ", "Toä-Kim-Cß½ng", "Thüy-dÕ-soa" ngoài sñ thích r°ng · lßng và · ðùi. Ba chæ 'Thüy-DÕ-Soa' có l¨ dành riêng cho các thüy-thü.

Vai trò Thüy-quân trong nhæng tr§n kháng gi£c Nguyên-Mông

Sau khi tr× xong các tôn th¤t nhà Lý. Tr¥n Thü е tính ngay ðªn vi®c tång c߶ng lñc lßþng vû trang. Nåm 1246, ông ðã tuy¬n thêm quân m¾i l¤y thêm ng߶i ð¬ chèo các thuy«n chiªn cüa nhà nß¾c. Nh¶ v§y cho nên ngày 24 tháng chÕp nåm M§u Ng÷ tÑc ngày 29 tháng 1 nåm 1258, chiªn thuy«n nhà Tr¥n t× cån cÑ Thiên MÕc ðã ngßþc dòng sông H°ng tr· v« Thång Long ðánh bÕi quân Mông C± · Ðông Bµ Ð¥u, buµc quân gi£c phäi rút khöi Thång Long chÕy v« Vån Nam ð¬ khöi b¸ tiêu di®t hoàn toàn.

Tháng 8 nåm Giáp Thân (1284), sau khi ðßþc cØ giæ chÑc Qu¯c Công tiªt chª th¯ng lînh toàn quân ðµi, Tr¥n Qu¯c Tu¤n ðã t± chÑc mµt cuµc duy®t binh l¾n · Ðông Bµ Ð¥u. Sau ðó ông lÕi hµi quân trong ðó có thüy quân · VÕn Kiªp.

Trong cuµc kháng chiªn ch¯ng quân Nguyên l¥n thÑ hai (1285), sØ cû cüa ta chï nói Chiêu Thành Vß½ng, Hoài Vån H¥u Tr¥n Qu¯c Toän, Nguy­n Khoái và Tr¥n Nh§t Du§t ðem quân ðánh quân gi£c · Tây Kªt, Hàm TØ. Chß½ng Dß½ng, mà không cho biªt quân ðó là quân bµ hay quân thüy. Do ch² Tây Kªt, Hàm TØ, Chß½ng Dß½ng ð«u là nhæng ð¸a ði¬m n¢m · bên tä ho£c · bên hæu sông H°ng, chúng tôi ðoán r¢ng các cánh quân ðánh các ð¸a ði¬m nói trên trß¾c hªt có thüy quân. Nhß thª có nghîa là quân Tr¥n, chü yªu là thüy quân ðã ngßþc dòng sông H°ng ðánh Tây Kªt, r°i ðánh Hàm TØ, r°i ðánh Chß½ng Dß½ng. Sau khi quân Tr¥n giäi phóng Chß½ng Dß½ng, thì Thoát Hoan bö Thång Long vßþt sông chÕy sang b¶ B¡c, nªu không thì quân Tr¥n cÑ thÆng dòng sông mà tiªn lên ðánh Thång Long r°i.

Mùa xuân nåm M§u Tý (1288), Tr¥n Khánh Dß cä phá ðoàn thuy«n lß½ng cüa Trß½ng Vån H± ch· 70 vÕn thÕch lß½ng qua vùng bi¬n Vân аn. M· ð߶ng cho ðoàn thuy«n lß½ng là 500 chiªn thuy«n hùng mÕnh do Ô Mã Nhi chï huy. Tr¥n Khánh Dß ðã ð¬ cho ðoàn chiªn thuy«n cØa Ô Mã Nhi qua vùng bi¬n Vân аn. Ðoàn chiªn thuy«n qua VÕn Ninh (M¯ng Cái), núi Ng÷c mà không g£p mµt sÑc ch¯ng cñ nào ðáng k¬ cä. Sau ðó ðoàn chiªn thuy«n ðªn An Bang, và chï th¤y thüy quân ÐÕi Vi®t ch¯ng cñ mµt cách yªu ¾t mà thôi. Ô Mã Nhi chü quan cho lñc lßþng thüy quân ÐÕi Vi®t chï có thª, cho nên sau khi vào cØa An Bang, y cho ðoàn chiªn thuy«n vào cØa BÕch Тng ð¬ vào VÕn Kiªp, bö lÕi ðoàn thuy«n lß½ng cüa Trß½ng Vån H± · ð¢ng sau không có chiªn thuy«n bäo v®.

Khi ðoàn thuy«n lß½ng cüa Trß½ng Vån H± l÷t vào tr§n ð¸a phøc kích · vùng bi¬n Vân аn, Tr¥n Khánh Dß ra l®nh cho chiªn thuy«n ÐÕi Vi®t ð± ra ðánh. B¸ ðánh b¤t ng¶, ðoàn thuy«n r¯i loÕn, nhi«u chiªc b¸ ð¤m, nhi«u chiªc khác b¸ b¡ta. Trß½ng Vån H± phäi ð± thóc xu¯ng bi¬n r°i chÕy tr¯n v« QuÏnh Châu thuµc ðäo Häi Nam. Chiªn th¡ng vào tháng 1 ho£c ð¥u tháng 2 nåm 1288 là mµt ðòn r¤t n£ng n® giáng vào quân xâm lßþc, không nhæng làm cho chúng m¤t hªt lß½ng ån mà con làm cho chúng tiêu tan hªt ý chí chiªn ð¤u. Các tß¾ng lînh ðã nói v¾i Thoát Hoan: "— Giao Chï không có thành trì ð¬ giæ, không có lß½ng thñc ð¬ ån mà thuy«n lß½ng cüa Trß½ng Vån H± lÕi không ðªn. Vä lÕi khi tr¶i ðã nóng nñc, sþ lß½ng hªt quân m®t không l¤y gì ch¯ng giæ lâu ðßþc, làm h± th©n cho tri«u ðình, nên toàn quân mà v« thì h½n" Th¥n n² t±ng quän là Giä Nhßþc Ngu cûng nói: "quân nên v« không nên giæ".

Cu¯i cùng Thoát Hoan chia quân Mông C± ra làm hai ðÕo: ÐÕo thüy binh do Ô Mã Nhi chï huy theo ð߶ng bi¬n v« trß¾c. Sau ðó ðÕo bµ binh do Thoát Hoan chï huy s¨ v« sau.

Ngày m°ng 7 tháng 3 nåm M§u Tý tÑc ngày 8 tháng 4 nåm 1288, ðoàn chiªn thuy«n cüa Ô Mã Nhi ðªn Trúc еng trên sông Giá. Sáng ngày 8 tháng ba tÑc ngày 9 tháng 4, Ô Mã Nhi ðªn sông BÕch Тng, quân Tr¥n trên thuy«n nh© ra ðón ðánh r°i giä thua chÕy nhØ quân gi£c vào bãi c÷c mà Tr¥n Qu¯c Tu¤n ðã cho ðóng t× trß¾c. Ðoàn chiªn thuy«n gi£c vào tr§n ð¸a phøc kích cüa quân ta vào lúc nß¾c tri«u ðang rút. Phøc binh ÐÕi Vi®t t× các phía thüy bµ ð± ra ðánh. Thuy«n gi£c vß¾ng phäi c÷c b¸ vÞ r°i b¸ ð¡m r¤t nhi«u, nß¾c tri«u càng xu¯ng nhanh, thuy«n gi£c càng b¸ vÞ và b¸ ð¡m càng nhi«u. Toàn bµ ðoàn chiªn thuy«n b¸ tiêu di®t. VÕn bµ thüy quân Trß½ng Ng÷c b¸ giªt ngay tÕi tr§n. Phàn Tiªp b¸ b¡t s¯ng. Ô Mã Nhi cûng b¸ b¡t s¯ng. S¯ thuy«n gi£c b¸ quân ta b¡t ðßþc lên ðªn trên b¯n tråm chiªc.

Ðây là chiªn th¡ng BÕch Тng l¥n thÑ ba. Trß¾c ðó là chiªn th¡ng BÕch Тng l¥n thÑ nh¤t nåm 938, và chiªn th¡ng BÕch Тng l¥n thÑ hai nåm 981. Chiªn th¡ng BÕch Тng nåm 1288 là mµt chiªn th¡ng trên thüy vào cÞ l¾n nh¤t trong l¸ch sØ Vi®t Nam.

Thüy quân Vi®t Nam h°i thª kÖ XIII là mµt quân chüng tài giöi ðã góp ph¥n quan tr÷ng vào sñ nghi®p bäo v® ð¤t nß¾c. Trong thüy quân ðó n±i b§t lên vai trò cüa Yªt Kiêu và Dã Tßþng. Yªt Kiêu và Dã Tßþng v¯n là gia nô cüa Tr¥n Qu¯c Tu¤n ðßþc Qu¯c Tu¤n nuôi n¤ng và giáo døc, r°i tr· thành nhæng ki®n tß¾ng ðánh gi£c công r¤t tài tình · dß¾i nß¾c. Yªt Kiêu và Dã Tßþng th߶ng l£n dß¾i nß¾c ðªn ðøc phá chiªn thuy«n cüa quân Nguyên ho£c kéo chiªn thuy«n ð¸ch xa r¶i v¸ trí cüa chúng r°i b¤t ng¶ cß¾p chiªn thuy«n ð¸ch. Trong l¸ch sØ ð¤u tranh ch¯ng ngoÕi xâm cüa dân tµc Vi®t Nam, Yªt Kiêu và Dã Tßþng n±i b§t lên nhæng chiªn sî m· ð¥u l¯i ðánh ð£c công: L¯i ðánh cñc kÏ táo bÕo chï dùng r¤t ít lñc lßþng mà có th¬ gây cho ð¸ch nhæng t±n th¤t r¤t n£ng n«.

Tr§n Thüy-Chiªn cu¯i cùng cüa Chª B°ng Nga

Nhß m÷i ng߶i ðã biªt, t× Tr¥n Dø Tôn (1341-1369) nhà Tr¥n suy yªu nhanh chóng, kh·i nghîa cüa gia nô ðã bùng ra · nhi«u n½i. rong b¯i cänh l¸ch sØ ðó, thüy quân cüa nß¾c ÐÕi Vi®t cûng càng ngày càng m¤t d¥n tình chiªn ð¤u.

Chúa Chiêm Thành dò biªt ðßþc tình hình ðó, cho nên tháng ba nåm Tân SØu (1361), thüy quân Chiêm ðµt nhiên vßþt bi¬n tiªn ra B¡c ðánh Lâm Bình, nhßng b¸ quân ÐÕi Vi®t ðánh lui.

Nåm Tân Hþi (1371) thüy quân Chiêm Thành b¤t ng¶ tiªn vào sông H°ng r°i cß¾p phá Thång Long.

Nåm Dinh T¸ (1377) thüy quân Chiêm lÕi ðánh chiªm Thång Long l¥n thÑ hai, chúng cß¾p cüa, b¡t ng߶i r°i rút v«.

Nhæng hành ðµng xâm lßþc cüa quân Chiêm làm cho nhà Tr¥n lo ngÕi. Nåm Quý SØu (1373) ngay khi v×a lên ngôi vua, Tr¥n Du® Tôn ðã cho tuy¬n thêm quân ðµi sØa soÕn chiªn thuy«n ð¬ ðánh Chiêm Thành.

Tháng giêng nåm Ðinh T¸ (1377) nhà vua thân c¥m quân ði ðánh Chiêm Thành, b¸ vua Chiêm là Chª B°ng Nga ðánh bÕi Nhà vua chªt tÕi tr§n.

Tr§n ðÕi bÕi cüa Tr¥n Du® Tôn (1377) khuyªn khích mßu mô xâm lßþc cüa Chª B°ng Nga. Tháng 5 nåm M§u Ng÷ (1378) thüy quân Chiêm do Chª B°ng Nga chï huy vßþt bi¬n tiªn vào ÐÕi hoàng giang, r°i ngßþc dòng sông ðánh chiªm Thång Long. Quân Chiêm v½ vét tài sän, b¡t nhi«u ng߶i r°i lÕi xu¯ng thuy«n rút v« nß¾c.

Nhà Tr¥n lúc này ðang suy yªu nghiêm tr÷ng. Ðó là ði«u ki®n thu§n lþi ð¬ quân Chiêm luôn luôn ra xâm lßþc nß¾c ÐÕi Vi®t.

Tháng 2 nåm Nhâm Tu¤t (1382) thüy quân Chiêm lÕi ra ðánh Thanh Hóa, nhßng b¸ th¤t bÕi.

Tháng sáu nåm Quý Hþi (1383), thüy quân Chiêm b¤t ng¶ tiªn ra ð± bµ vào mµt n½i nào ðó cüa nß¾c ÐÕi Vi®t, r°i ði ð߶ng núi ðánh vào mi«n Quäng Oai làm cho kinh thành Thång Long náo ðµng, thßþng hoàng Ngh® Tôn phäi lánh sang Ðông Ngàn · b¶ B¡c sông H°ng.

Tháng 10 nåm KÖ T¸ (1381), thüy quân Chiêm Thành tiªn ra ðánh Thanh Hóa. H° Quý Ly mang thüy quân ra chóng cñ. Quý Ly cho ðóng c÷c g² · sông Lß½ng, r°i ðem thuy«n vây chung quanh. Quân Chiêm ð¡p ð§p · thßþng lßu ð¬ mai phøc quân và voi chiªn, r°i giä v¶ d÷n d©p quanh trÕi ð¬ kéo quân v«. Quý Ly cho quân xô ra ðánh. Quân Chiêm phá ð§p r°i lùa voi chiªn ra tr§n. Chiªn thuy«n cüa Quý Ly b¸ nß¾c t× thßþng lßu d°n vào mµt ch², không sao tiªn lên ðßþc, bµ binh cüa Quý Ly b¸ quân Chiêm giªt hªt Quý Ly phäi bö quân ðµi tr¯n v«.

Tháng 11 nåm Kï T¸, quân Chiêm tiªn ra Hoàng Giang, vua Tr¥n Thu§n Tôn sai ðô tß¾ng là Tr¥n Khát Chân mang quân ra ch¯ng cñ. Lúc này, mµt tôn th¤t nhà Tr¥n là Tr¥n Nguyên Di®u ð¥u hàng quân Chiêm Thành.

Chúa Chiêm Thành là Chª B°ng Nga li«n dùng ngay Nguyên Di®u làm kë dçn ð߶ng ð¬ ði xem xét tình hình. Chiªn thuy«n Chiêm ðang t§p hþp, thì mµt ti¬u th¥n cüa chúa Chiêm là Ba L§u Kê b¸ b°ng Nga qu· trách. Ba L§u Kê sþ, tµi chÕy sang hàng ÐÕi Vi®t. Y báo cho Tr¥n Khát Chân biªt, r¢ng Chª b°ng Nga ng°i trên mµt chiªc thuy«n s½n màu løc.

Tr¥n Khát Chân sai t§p trung höa pháo nh¤t tê b¡n báo chiªn thuy«n ðó. ÐÕn b¡n trúng vào giæa thân Chª B°ng Nga.

Th¤y chü tß¾ng b¸ giªt, quân Chiêm tan vÞ...

T× ð¤y biên gi¾i nß¾c ÐÕi Vi®t v« phía Nam ðßþc yên. Vì sau khi Chª B°ng Nga chªt, nß¾c Chiêm Thành ngày mµt yªu ði quân Chiêm không ðü sÑc xâm l¤n nß¾c ÐÕi Vi®t næa.

Tháng 2 nåm Canh Thìn (1400), H° Quý Ly cß¾p ngôi vua cüa nhà Tr¥n, ð£t tên nß¾c là ÐÕi Ngu, niên hi®u là Thánh Nguyên.

Tháng 8 nåm ¤y, th¤y chúa Chiêm Thành là La Ngai chªt, con là Ba Ðích LÕi m¾i ðßþc l§p làm chúa, Quý Ly th×a c½ sai в Mçn làm ðô tß¾ng thüy quân, Tr¥n V¤n làm phó, Tr¥n Tùng làm ðô tß¾ng bµ quân, в Nguyên Thái làm phó, ðem 15 vÕn quân thüy løc ði ðánh Chiêm Thành. Quân cüa Quý Ly b¸ quân Chiêm ðánh bÕi phäi rút v«.

Nåm Quý Mùi (1403), H° Quý Ly lÕi ðánh Chiêm Thành mµt l¥n næa. PhÕm Nguyên Côi ðßþc cØ làm ðô tß¾ng thüy quân, H° Vân làm phó: в Mçn làm ðô tß¾ng quân bµ, в Nguyên Thái làm phó, th¯ng lînh 20 vÕn quân thüy bµ, chia ð߶ng vào ðánh Chiêm Thành nhßng không có kªt quä.

H°-Quý-Ly và Häi-Quân

H°i này · nß¾c Minh, Chu Ðê ðã ðoÕt ðßþc ngôi vua và ðã lên ngôi hoàng ðª (Minh Thành t±). Dã tâm cüa Minh Thành t± là xâm lßþc Vi®t Nam, biªn Vi®t Nam thành qu§n huy®n cä nß¾c Minh.

Ngay t× ð¥u thª-kÖ 15, khi H°-Quý-Ly ðã n¡m tr÷n binh-quy«n, Ông khuyªch-trß½ng mÕnh m¨ vi®c quân vì biªt r¢ng s¾m muµn quân Minh cûng s¨ l¥n sang. Thüy-quân là mµt t±-chÑc l¾n. Ông chia quân-ðµi ra làm 4 mà Häi-quân ðßþc t±-chÑc thành mµt quân-chüng. B¯n quân-chüng ðó là : V®-quân, ÐÕi-quân, C¤m-quân và Thüy-Quân. (Quân-Lñc Vi®t-nam dß¾i các Tri«u-ðÕi Phong-kiªn (T× Thßþng-c± ðªn C§n-kim) quy¬n I, PhÕm-Vån-S½n, Bµ T±ng Tham-Mßu QL/VNCH, 1968, trang 69.)

Cha con H° Quý Ly ðã nhìn rõ âm mßu cüa Minh Thành t±, cho nên t× nåm 1404. Quý Lý ðã cho tuy¬n thêm lính m¾i và cho ðóng nhi«u thuy«n chiªn. Nhæng thuy«n chiªn nay g÷i là "täi lß½ng c± lâu", bên trên b¡c tre làm ð߶ng ði lÕi, bên dß¾i cÑ hai ng߶i chèo mµt mái chèo. Tuy g÷i là"täi lß½ng c± lâu", nhßng ðúng ra là nhæng thuy«n chiªn thñc sñ, r¤t ti®n cho vi®c chiªn ð¤u trên thüy.

H° Quý Ly là nhà chính tr¸ biªt ð« ra các bi®n pháp nh¢m ð¦y mÕnh sän xu¤t kinh tª. Nhßng trong hành ðµng, ông ðã làm nhi«u vi®c khiªn cho "nhân tâm oán phän". Do ðó khi Minh Thành T± sai Trß½ng Phø m· cuµc xâm lßþc vào Vi®t Nam. H° Quý Ly ðã thua tr§n mµt cách quá d­ dàng, m£c d¥u ông có mµt lñc lßþng vû trang l¾n mÕnh trong ðó có nhæng thuy«n chiªn g÷i là "täi lß½ng c± lâu".

Sau khi hÕ thành Ða Bang vào cu¯i nåm Bính Tu¤t (1406), tháng 2 nåm Ðinh Hþi (1407), Mµc ThÕnh cä phá 300 chiªn thuy«n cüa H° Nguyên Tr×ng · sông Mµc Hoàn. Tháng 3 nåm Ðinh Hþi, H° Nguyên Tr×ng ðem ðÕi binh ðªn ðón quân Minh · cØa Hàm TØ. H° XÕ, Tr¥n Ðînh chï huy ðÕo quân ðóng · b¶ anm sông. в Nhân Giám, Tr¥n Kh¡c Trang chï huy ðÕo quân ðóng · b¶ b¡c: в Nhçn, H° V¤n chï huy thüy quân g°m bäy vÕn ng߶i, nói phao lên là 21 vÕn. Các chiªn thuy«n ð«u kéo ðªn cØa Hàm TØ, n¯i ðuôi nhau dài ðªn h½n m߶i d£m, ch¡n ngang cä m£t sông. Quân thüy và quân bµ cüa Trß½ng Phø biªt lñc lßþng quân thüy cüa Quý Ly mÕnh, chúng ch¶ khi quân cüa Quý Ly tö ra chü quan, tr­ näi, m¾i xông ra ðánh. Quân cüa Quý Ly thua to.

B¸ thua n£ng · cØa Hàm TØ. Quý Ly và H° Hán Thß½ng ðem tråm quân theo ð߶ng bi¬n chÕyvào Thanh Hóa. Quân Minh ðu±i theo. Ъn L²i Giang thì quân cüa Quý Ly tan vÞ. Sau ðó cha con Quý Ly chÕy ðªn cØa bi¬n KÏ La, r°i b¸ b¡t tÕi ðó cùng v¾i con cháu và các quan.

Trong hai mß½i nåm thuµc Minh, b÷n ðô hµ v½ vét r¤t nhi«u tài sän cüa dân tµc Vi®t Nam. Chúng ðã cß¾p cüa Vi®t Nam 8.670 chiªc thuy«n và 2.539.500 vû khí các loÕi. Hai mß½i nåm thuµc Minh, vì v§y, là hai mß½i nåm dân tµc Vi®t Nam không có thüy quân. Tr¥n Ng²i, Tr¥n Quý Khoáng, Lê Lþi cûng có mµt ít thüy quân, nhßng lñc lßþng không có gì mÕnh l¡m.

Quân thüy nhà Lê và nhæng ngày tàn cüa Chiêm-Thành

Tháng 12 nåm M§u Thân (1428). Lê Thái T± ð¸nh ra quy chª cho quân thüy quân bµ. Ta có th¬ tin r¢ng sau ðó không lâu, nß¾c ÐÕi Vi®t ðã có mµt ðÕo thüy quân l¾n mÕnh. Cho nên ðªn nåm „t Mão (1435) Lê Thái Tôn sau khi ði xem quân bµ di­n t§p · BÕo еng, ðã xem quân thüy di­n t§p · sông H°ng: Tháng giêng nåm: M§u Ng÷ (1438), Lê thái Tôn lÕi sai chiªn thuy«n cüa nåm ðÕo quân di­n t§p thüy chiªn.

Nåm Bính D¥n (1446), th¤y chúa Chiêm thành là Bí Cái hay cho quân ðµi ra xâm phÕm biên gi¾i. Lê Nhân Tôn sai Lê Thø, Lê Khä ðem thüy quân ðánh Chiêm Thành, Quân ÐÕi Vi®t ðánh chiªm cØa bi¬n Thi NÕi r°i tiªn lên ðánh chiªm thành Cha Bàn, b¡t ðßþc vua Chiêm là Bí Cái.

Tháng 11 nåm Canh D¥n (1470), Lê Thánh tôn thân chính Chiêm Thành. Quân ðµi có ðªn 26 vÕn, chiªn thuy«n có ðªn hàng ngàn chiªc.

Khi quân ÐÕi Vi®t ðªn cØa bi¬n Tân „p và cØa bi¬n Cñu t÷a, vua Chiêm là Tr¥ Toàn sai em ðem sáu viên tß¾ng cùng 5.000 quân lên ðªn sát doanh trÕi cüa Lê Thánh Tôn. Lê Thánh tôn m§t sai tä du kích tß¾ng quân là Lê Hi Cát ðem 500 chiªn thuy«n lën vào cØa bi¬n Sa KÏ ch£n ð߶ng v« cüa quân Chiêm. Rôi Lê Thánh Tôn dçn h½n mµt ngàn chiªn thuy«n tiªn thÆng vào doanh trÕi quân Chiêm. Quân Chiêm tan vÞ, chúng toan chÕy v« thành Lê Hi Cái ch£n ð߶ng. Lê Ni®m và Ngô H°ng tung quân ra ðánh th¯c vào quân Chiêm, quân Chiêm ðÕi bÕi.

Trà Toàn sþ quá dâng bi¬u xin hàng. Lê Thánh Tôn bäo b÷n Lê Quyªt Trung r¢ng: "Chí khí chiªn ð¤u cüa gi£c ðã rã r¶i, khí c ðánh thành cüa ta ðã ð¥y ðü. Nay quân sî trèo lên thành, chï thúc mµt h°i tr¯ng cûng có th¬ phá ðßþc thành". R°i nhà vua lÕi dø các tß¾ng sî: "Trong lúc thành Trà B§n ðã b¸ hÕ, các kho tàng ð«u phäi niêm phong, canh giæ không ðßþc thiêu hüy, b¡t s¯ng chúa Chiêm Thành là Trà Toàn giäi ðªn hành doanh không ðßþc giªt hÕi".

R°i nhà vua ra l®nh ðánh thành. Thành Chà Bàn b¸ vÞ. Quân ÐÕi Vi®t loÕi ra ngoài vòng chiªn h½n bäy vÕn ng߶i. Trà Toàn cûng b¸ b¡t s¯ng và b¸ giäi ðªn trß¾c Lê Thánh Tôn.

Chiªn th¡ng nåm 1471 cüa Lê Thánh Tôn ð¯i v¾i Trà Toàn là mµt ðòn chí tØ làm cho nß¾c Chiêm Thành ði ðªn ch² b¸ tiêu di®t.

Thành-ph¥n quân Thüy tri«u Lê-Thánh-Tôn

Dß¾i tri«u Lê Thánh Tôn, thüy quân cüa nß¾c ÐÕi Vi®t càng ngày càng hùng mÕnh và ðã l§p ðßþc nhi«u chiªn công. Nhà Lê có nhi«u loÕi chiªn thuy«n l¾n nhö, có chiªn thuy«n ðßþc trang b¸ b¢ng höa khí. Nåm 1465 Lê Thánh tôn ðã ban phép tr§n ð° cho thüy quân và bµ binh thao-dßþt.

Thüy-quân nhà Lê (1428-1527) t±-chÑc quy-cü, thành-ph¥n là các trai tráng khoë mÕnh, giöi ngh« b½i lµi. Thüy-quân chia ra làm 4 ðµi, có danh nhß sau:

- Häi-H°ng-Quân
- Häi-Mã-Quân
-Häi-Kình-Quân
-Häi-Ði¬u-Quân.

Thüy-quân th¶i chiªn tranh Lê-MÕc

Nhß m÷i ng߶i ð«u biªt nåm 1527, MÕc Ðång Dung giªt hoàng ð® Xuân cß¾p ngôi vua cüa nhà Lê. Nåm 1529 Nguy­n Kim kh·i nghîa · S¥m Châu ch¯ng lÕi nhà MÕc. T× ð¤y bùng ra cuµc nµi chiªn giæa mµt bên là nhà MÕc, mµt bên là nhà Lê. Chiªn tranh Lê - MÕc chßa ch¤m dÑt, thì t× nåm 1627 ðªn nåm 1672 lÕi bng ra chiªn tranh Tr¸nh - Nguy­n.

Trong chiªn tranh Lê - MÕc, chúng ta th¤y h÷ MÕc nhi«u l¥n dùng quân thüy ðánh quân Lê. Tháng 9 nåm „t SØu (1563) tß¾ng MÕc là MÕc Kinh Ði¬n ðem chiªn thuy«n vßþt bi¬n ðánh vào Thanh Hóa. Thüy quân MÕc vào cØa Linh Tràng r°i th×a th¡ng ðánh phá các huy®n Thu¥n Hñu, Ho¢ng Hóa, giªt quân Lê - Tr¸nh ðªn m¤y ngàn ng߶i.

Tháng giêng nåm Nhâm Thân (1572), tß¾ng MÕc là L§p BÕo ðem h½n sáu mß½i chiªn thuy«n vßþt bi¬n ðánh vào ð¤t Thu§n Hóa. L§p BÕo b¸ Nguy­n Hoàng dùng mßu giªt chªt.

Tháng 7 nåm M§u D¥n (1578), MÕc Kinh Ði¬n lÕi vßþt bi¬n ðánh vào Thanh Hóa, nhßng th¤t bÕi.

Nåm KÖ Mão (1579) MÕc Kinh Ði¬n, nåm Tân T¸ (1581) MÕc Ðôn Nhßþng lÕi ðem thüy quân vào ðánh Thanh Hóa, nhßng b¸ thua to.

Tháng 11 nåm Nhâm Thìn (1592), Tr¸nh tùng cho ðem 500 chiªn thuy«n ði ðánh MÕc M§u Hþp · Kim Thành. Quân MÕc thua to, M§u Hþp bö quân doanh chÕy tr¯n.

Thüy-quân th¶i Nhà Lê trung-hßng

Nhà Lê trung-hßng, vua Lê làm vì và chúa Tr¸nh n¡m quy«n. H®-th¯ng quân-lñc tr· nên phong-phú.

нn-v¸ th¤p nh¤t là еi, có 20 ng߶i.

C½ có 20 ðµi (400 ng߶i).

V® g°m 5 hay 6 C½ (2000 ðªn 2400 ng߶I)

Ngoài ra bên V® có TÑ là ð½n-vi có 100 ng߶i.

Thuy«n có t× 40 ðªn 50 ng߶i.

T±ng-s¯ quân-ðµi khi ðµng-viên có 115.000 ng߶I, 10,000 ngña và 600 voi tr§n. Thüy-quân có 500 chiªn-thuy«n ðàu mûi s½n son thªp vàng, m²i chiªn-thuy«n có 26 tay chèo và ðßþc b¯-trí 3 ðÕi-bác 14 livres g÷i là th¥n-công. Thuy«n chiªn cüa nhà Lê thu· ðó có cái l¾n h½n chiªn thuy«n cüa các nß¾c Âu-châu. Các giáo-sî Alexandre De Rhodes và Tisannier trong ký-sñ khen quân-lñc cüa chúa Nguy­n hùng-h§u h½n cä Pháp và B°-Ðào-Nha.

Theo C¯ Alexandre De Rhodes, chiªn-thuy«n cüa Thüy-quân chúa Tr¸nh v§n-chuy¬n mau l©, trang-b¸ hoä-lñc hùng-h§u có th¬ khu¤t-phøc ðßþc cä nhæng chiªn-hÕm Âu-Châu th߶ng lai-vãng trên Bi¬n Ðông h°i ðó.

Chiªn tranh Tr¸nh - Nguy­n

Chiªn tranh Tr¸nh - Nguy­n l¥n thÑ nh¤t kéo dài ðªn 45 nåm. Trong 45 nåm này, nói chung h÷ Tr¸nh kh·i thª công, h÷ Nguy­n chü yªu chï làm cái công vi®c bäo v® ð¤t ðai cüa h÷. Trong t¤t cä các ðþt t¤n công, h÷ Tr¸nh chü yªu dùng quân bµ. Nåm 1774 khi Hoàng Ngû Phúc vâng l®nh Tr¸nh Sâm mang quân vào Nam ðánh chúa Nguy­n, quân ðµi cüa Tr¸nh cûng tiªn theo ð߶ng bµ. Nghîa là sau khi chiªm châu B¯ Chính, quân Tr¸nh vßþt sông Gianh, r°i tiªn ðªn B° Ы huy®n Minh Linh. Ъn ðây, Ngû Phúc cho ng߶i c¥m thß ðßa cho chúa Nguy­n là Nguy­n Phúc Thu¥n khuyên Phúc Thu¥m s¾m ð¥u hàng.

Nguy­n Phúc Thu¥n mµt m£t sai b¡t Trß½ng Phúc Loan nµp cho Hoàng Ngû Phúc, và dâng vàng bÕc ð¬ xin bãi binh, nhßng mµt m£t khác vçn ðem quân ra ch¯ng cñ: Nhßng r°i chúa Nguy­n vçn phäi bö Phú Xuân. Sau khi chiªm ðßþc Phú Xuân, quân Tr¸nh lÕi vßþt ðèo Häi Vân tiªn vào Quäng Nam. Ъn Quäng Nam, quân Tr¸nh h¥u nhß ki®t sÑc. Binh sî ¯m ðau r¤t nhi«u. Ch×ng mµt nØa binh sî ðã chªt vì b®nh d¸ch.

Giä sØ quân Tr¸nh tiªn ðánh mi«n Nam theo ð߶ng bi¬n, thì quân sî ðâu có ðªn n²i v¤t vä, khó nh÷c nhß thª.

Nhß thª không có nghîa là h÷ Tr¸nh quân có thüy quân. Khi lên làm chúa, Tr¸nh Doanh ðã chú ý ðªn thüy quân. Tháng 6 nåm Giáp Tu¤t (1759), Tr¸nh Doanh ðã t± chÑc mµt cuµc di­n t§p thüy quân · sông H°ng. SØ cû chép r¢ng: "Thüy binh bày hàng chiªn thuy«n · giæa sông, dung nghi quân sî r¤t chïnh t«, b½i chèo ngßþc dòng nß¾c, thuy«n phóng ði nhß bay". Nhßng nói chung, thüy quân xÑ Ð߶ng ngoài không có gì là hùng mÕnh cä. Ðó là lý do chü yªu khiªn cho trong t¤t cä các l¥n ðánh mi«n Nam, h÷ Tr¸nh không dám dùng thüy quân làm lñc lßþng chính.

H°i nØa cu¯i thª kÖ XVIII, Nguy­n Hæu Chïnh cûng n±i tiªng là mµt viên tß¾ng có tài chiªn ð¤u trên m£t nß¾c. Khi theo Hoàng Ðình Bäo, Nguy­n Hæu Chïnh l§p nhi«u chiªn công trên m£t bi¬n, cho nên ðßþc cØ sang chï huy ðµi tu¥n häi, r°i ðßþc cØ sang chï huy c½ Ti«n Ninh thuµc Ngh® An.

Nhæng tr§n thüy-chiªn th¶i Tây-S½n

Trong l¸ch sØ Vi®t Nam, quân Tây S½n n±i tiªng là ðµi quân ðánh bµ cûng giöi, mà ðánh thüy cûng giöi.

Nåm 1782, Nguy­n Hu® chï huy chiªn thuy«n tiªn vào cØa C¥n Gi¶ ðánh quân Nguy­n · Ngã bäy. Quân Nguy­n thua to phäi rút v« thü hi¬m · Ba Giòng. Sau ðó, Nguy­n Hu® lÕi ðem chiªn thuy«n ðªn Læ Phø, bày tr§n quay lßng ra sông ðánh quân cüa Nguy­n Ánh, Quân Tây S½n ðánh r¤t hång, phá tan quân Nguy­n. Nguy­n Ánh phäi chÕy tr¯n ra ðäo Phú Qu¯c.

Nåm 1783, Nguy­n Hu® và Nguy­n Læ lÕi dçn thüy quân Tây S½n vào cØa C¥n Gi¶ ði ngßþc dòng sông ðánh quân cüa Chu Vån Tiªp. Quân cüa Chu Vån Tiªp tan vÞ. Nguy­n Ánh lÕi chÕy v« Ba Gi°ng. Nguy­n Hoàng ÐÑc ði hµ v® Nguy­n Ánh b¸ quân Tây S½n b¡t s¯ng. Nguy­n Ánh phäi cßÞi thuy«n chÕy ra ðäo Côn Lôn. Phó mã Tây S½n là Trß½ng Vån Ða mang chiªn thuy«n ðu±i theo, suýt b¡t ðßþc Nguy­n Ánh.

Xem bên trên, chúng ta th¤y thüy quân Tây S½n m²i l¥n vào Gia иnh, h÷ tung hoàng · kh¡p m÷i n½i, h÷ ðánh ðâu th¡ng ð¤y.

Tr§n cä phá quân xâm lßþc Xiêm và quân bän bµ cüa Nguy­n Ánh ð¥u nåm 1785 lÕi càng làm cho m÷i ng߶i phäi khâm phøc.

Theo yêu c¥u cüa Nguy­n Ánh, vua Xiêm là Ch¤t Tri nåm 1784 ðã cho hai tß¾ng là Chiêu Tång và Chiêu Sß½ng ðem nåm vÕn quân và 300 chiªn thuy«n sang xâm lßþc mi«n Gia иnh.

Nåm 1784 sau khi kéo vào Gia иnh, thüy quân Xiêm chiªm Kiên Giang, r°i Tr¤n Giang, Sa Ðéc. Cu¯i cùng quân Xiêm và quân cüa Nguy­n Ánh ðánh chiªm Trà Tân và Ba Lai, Ba Lai là mi«n ð¤t thuµc tïnh Bªn Tre sau này n¢m · b¶ Nam sông Ba Lai ð¯i di®n v¾i th¸ xã MÛ Tho n¢m · b¶ B¡c. Trà Tân n¢m · tä ngÕn sông MÛ Tho ð¯i di®n v¾i möm tây cüa cù lao Nåm Thôn.

Chiªm ðßþc Trà Tân và Ba Lai, quân Xiêm và quân cüa Nguy­n Ánh có cån cÑ ð¬ ðánh töa ra chiªm ð¸a ði¬m ngày nay là th¸ xã MÛ Tho, Sài Gòn và các ð¸a ði¬m khác thuµc ba tïnh mi«n Ðông.

Sau khi ðem chiªn thuy«n vào Sài gòn, Nguy­n Hu® ðã nghiên cÑu r¤t kÛ tình hình ta và ð¸ch. Ông quyªt ð¸nh mu¯n tiêu di®t quân Xiêm, phäi ðánh nhanh, và phäi tiêu di®t chúng · RÕch G¥m - Xoài Mút. Chü lñc quân Xiêm ðóng Long H° và Trà tân, l×a chúng ra khöi Long H° và Trà Tân r°i nhØ chúng vào khúc sông MÛ Tho t× RÕch G¥m ðªn Xoài Mút ð¬ tiêu di®t chúng là t¯t nh¤t.

B¯ trí xong tr§n ð¸a phøc kích RÕch G¥m - Xoài Mút, Nguy­n Hu® cho mµt ðµi khinh thuy«n ngßþc dòng sông MÛ Tho tiªn ðªn Trà Tân ho£c tiªn ðªn g¥n Long H° (V¸nh Long) khiêu chiªn. T× ngày vào Gia иnh, quân Xiêm th¡ng tr§n luôn luôn; quân cüa Nguy­n Ánh cùng th¡ng tr§n luôn luôn và chßa h« th¤t tr§n mµt l¥n nào. Th¤y quân Tây S½n kéo ðªn khiêu chiªn, tß¾ng Chiêu Tång và tß¾ng Chiêu Sß½ng d¯c toàn lñc ra ðu±i ðánh v¾i ý ð¸nh là sau khi ðai tiêu di®t cánh quân Tây S½n ðªn khiêu chiªn, s¨ th×a th¡ng ðánh MÛ Tho và Sài Gòn ð¬ tiêu di®t toàn bµ quân Tây S½n hay ðu±i chúng ra ngoài bi¬n cä.

Khi tung lñc lßþng ra ðánh quân Tây S½n, tß¾ng Chiêu Tång và tß¾ng Chiêu Sß½ng lÕi th¤y quân Tây S½n thua chÕy. H÷ lÕi càng chü quan khinh ð¸ch, thúc quân Xiêm ðu±i theo quân Tây S½n. Ъn ngã ba sông CØu Long và sông Cái Bé, quân Tây S½n men theo cù lao C°n Tiên, cù lao C°n Ông mà chÕy ð¬ r°i r¨ vào sông MÛ Tho.

Vào sông MÛ Tho, quân Xiêm th¤y khúc sông này quang ðãng, h÷ lÕi càng thúc chiªn thuy«n tiªn nhanh ðu±i quân Tây S½n. Khi ðoàn chiªn thuy«n Xiêm ðã l÷t vào tr§n ð¸a phøc kích RÕch G¥m - Xoài Mút, thì t× cØa RÕch G¥m, chiªn thuy«n Tây S½n ð± ra ðánh quân Xiêm b¢ng súng l¾n. T× trên b¶ sông MÛ Tho, bµ binh Tây S½n cûng dùng súng l¾n b¡n vào chiªn thuy«n Xiêm. еi hình ðoàn chiªn thuy«n Xiêm r¯i loÕn. Giæa lúc quân Xiêm ðang hoäng h¯t, thì t× cØa Xoài Mút, lÕi có mµt ðoàn chiªn thuy«n Tây S½n ð± ra ðánh thúc vào giæa, c¡c ðoàn chiªn thuy«n Xiêm ra làm hai khúc. Quân Xiêm ðang b¸ ðánh t½i b¶i nhß thª, thì Nguy­n Hu® lÕi mang chiªn thuy«n ðªn tång vi®n cho quân mình. Lñc lßþng chiªn ð¤u cüa quân Tây S½n lÕi càng d°i dào, tinh th¥n chiªn ð¤u cüa h÷ lÕi càng ph¤n ch¤n.

Toàn bµ chiªn thuy«n Xiêm b¸ d°n vào mµt tr§n ð¸a chï dài có nåm hay sáu kí-lô-mét và rµng ðµ mµt ho£c hai hai ki-lô-mét trên mµt khúc sông quang ðãng. Vi®c tiêu di®t chúng b¢ng súng t× các phía r¤t thu§n lþi.

Quân Xiêm b¸ hãm vào mµt tình thª hªt sÑc hi¬m nghèo, h÷ chï có th¬ ch÷n mµt trong hai ð¬ r°i b¸ b¡n chªt hay b¸ chªt ðu¯i ngay tÕi tr§n, ho£c nhäy xu¯ng sông li«u chªt b½i vào b¶ ð¬ tìm ð߶ng chÕy tr¯n. Cu¯i cùng mµt toán quân Xiêm ch×ng ðµ hai ngàn ng߶i trong ðó có tß¾ng Chiêu Tång và tß¾ng Chiêu Sß½ng li«u chªt ð± bµ lên mµt ð¸a ði¬m nào ðó trên b¶ sông MÛ Tho ð¬ rôi có s¯ng có chªt ....... v« phía ngày nay là ¤p Thßþng, ¤p Trung. „p Nam, ¤p Tây ð¬ chÕy v« ð¸a ði¬m ngày nay là ¤p B¡c. T× ¤p B¡c h÷ chÕy v« phía аng Tháp M߶i r°i vßþt аng Tháp M߶i chÕy v« Châu LÕp, ð¬ r°i t× Châu LÕp chÕy v« nß¾c.

Nhß v§y là chï trong mµt tr§n, quân Tây S½n do Nguy­n Hu® chï huy ðã di®t nåm vÕn quân Xiêm và h¥u nhß toàn bµ quân bän bµ cüa Nguy­n Ánh.

Chiªn th¡ng RÕch G¥m - Xoài Mút ð¥u nåm 1785 ðßþc ghi vào l¸ch sØ ð¤u tranh ch¯ng ngoÕi xâm cüa dân tµc Vi®t Nam nhß mµt tr§n tiêu di®t chiªn l¾n vào b§c nh¤t trong l¸ch sØ dân tµc chúng ta: Chï trong mµt tr§n, quân Tây S½n ðã tiêu di®t 48000 quân Xiêm và m¤y ngàn quân bän bµ cüa Nguy­n Ánh.

Tr§n RÕch G¥m - Xoài Mút nhß mµt ðòn s¤m sét ðánh vào toàn bµ quân ð¸ch, nó làm cho quân bän bµ cüa Nguy­n Ánh ðóng · Tr¤n Giang, Trà Ôn, Mân Thít, Sa Ðéc, Ba X¡c Ba Lai, Long H° tan rã hoàn toàn.

ÐÕi Nam chính biên li®t truy®n s½ t§p quy¬n 30 chép r¢ng sau chiªn th¢ng RÕch G¥m - Xoài Mút, ng߶i Xiêm sþ quân Tây S½n nhß c÷p.

Nåm 1786, Nguy­n Hu® lÕi dùng thüy quân tiªn ra B¡c ðánh h÷ Tr¸nh. Ông sai Nguy­n Hæu Chïnh ðem thüy quân vßþt bi¬n ngßþc dòng sông vào chiªm V¸ Hoàng (th¸ xã Nam иnh ngày nay). Chiªn thuy«n Tây S½n vào V¸ Hoàng, viên tr¤n thü V¸ Hoàng bö chÕy. Chïnh ðoÕt ðßþc t¤t cä các kho lß½ng có ðªn mµt tråm vÕn hµc thóc. Chïnh sai ð¯t lØa báo tin cho Nguy­n Hu®. Ngày ¤y là m°ng 6 tháng 6 nåm Bính Ng÷ (1786).

Nguy­n Hu® dçn ðÕi ðµi chiªn thuy«n ði sau Nguy­n Hæu Chïnh. Ðoàn chiªn thuy«n cüa Nguy­n Hu® ra ðªn Ngh® An, thì g£p gió n°m. M¤y tråm chiªn thuy«n cüa ông lß¾t trên m£t bi¬n nhß bay, khí thª th§t là hùng vî. Phø lão Ngh® An và Thanh Hóa ðã chÑng kiªn các khí thª ¤y, h÷ thua:

- Th§t là mµt hành ðµng ít có · ð¶i!

Vi®c quân Tây S½n chiªm V¸ Hoàng làm ch¤n ðµng Thång Long và các tr¤n. Chúa Tr¸nh Khäi vµi sai Thái ðình h¥u Tr¸nh tñ Quy«n ðem bµ binh xu¯ng S½n Nam. иnh Tích NhßÞng ðßþc l®nh ðem thüy quân ðªn L² Giang ðón quân Tây S½n. Ðinh Tích NhßÞng dàn chiªn thuy«n thành hàng chæ nh¤t ð¬ ðón ðánh chiªn thuy«n Tây S½n. Ъn ðêm, Nguy­n Hu® cho nåm chiªn thuy«n tiªn thÆng vào hàng tr§n chiªn thuy«n cüa Ðinh Tích NhßÞng. Quân lính cüa Tích NhßÞng tranh nhau b¡n. Nåm chiªn thuy«n cüa Tây S½n không b¡n trä lÕi. Ъn sáng, Tích NhßÞng m¾i biªt nåm chiªc thuy«n ¤y là nåm chiªc thuy«n không. Thu¯c ðÕn cüa Tích NhßÞng ðã hªt cä r°i. Lúc ¤y, chiªn thuy«n Tây S½n thu§n gió tiªn lên, ðÕi bác cüa Tây S½n n± ¥m tr¶i. Mµt cây c± thø trúng ðÕn ð±. Quân cüa Tr¸nh Tñ Quy«n tan vÞ. Ðinh Tích NhßÞng vµi chÕy tr¯n. Tr¤n thü S½n Nam là в thª D§n cûng chÕy tr¯n.

Chiªn thuy«n Tây S½n th×a th¡ng tiªn thÆng ðªn Hiªn Doanh (tÑc Ph¯ Hiªn thuµc Hßng Yên cû). Thång Long náo ðµng. Tr¸nh Khäi phäi g÷i lão tß¾ng Hoàng Phùng C½ tr¤n thü S½n Tây v« ð¬ ch¯ng giæ Thång Long. Phùng C½ cho bµ binh ðóng · h° VÕn Xuân, thüy quân ðóng · bªn Thúy Ái nh¢m ch£n ð߶ng quân Tây S½n tiªn vào Thång Long. Nhßng bµ binh và thüy binh Tr¸nh b¸ quân Tây S½n phá tan. Nguy­n Hu® cho binh sî · trên thuy«n v×a hò reo v×a ðánh tr¯ng tiªn thÆng ðªn bªn Tây Luông. Hoàng Phùng C½ vµi chÕy tr¯n. Tr¸nh Khäi mang kiêu binh ra ch¯ng cñ, nhßng kiêu binh b¸ quân Tây S½n ðánh bÕi. Tr¸nh Khäi phäi bö chÕy lên phía S½n Tây và cu¯i cùng b¸ b¡t · làng HÕ Lòi, huy®n Yên Lãng, tïnh Vînh Phú.

Nåm M§u Thân (1788-1789) trên dãy Tam Ði®p, Nguy­n Hu® t± chÑc cuµc hành quân ðánh ðu±i quân Thanh. Trong ba ðÕo quân có hai ðÕo thüy quân. Mµt ðÕo do ðô ð¯c Tuyªt chï huy vßþt bi¬n ðánh vào mi«n Häi Dß½ng ð¬ di®t quân Thanh · ðó; mµt ðÕo do ðô ð¯c Lµc chï huy vßþt bi¬n tiªn vào sông BÕch Тng, r°i sông Løc Ð¥u ð¬ cu¯i cùng ð± bµ lên mi«n Phß½ng NhÞn (Løc NgÕn) ð¬ ch£n ðánh Tôn Sî Ngh¸ · ð¤y.

Tài li®u l¸ch sØ không cho biªt gì v« ðÕo thüy quân do ðô ð¯c Tuyªt chï huy. Nhßng v« cuµc hành quân cüa ðô ð¯c Lµc, thì chúng ta ðßþc biªt r¢ng ðªn huy®n Phß½ng NhÞn, b÷n Tôn Sî Ngh¸ v×a xu¯ng ngña nghï, thì b²ng có tin báo quân Tây S½n do ðô ð¯c Lµc chï huy ðang tiªn nhanh ðªn ch² Tôn Sî Ngh¸ ðang nghï! Thª là Sî Nghî vµi quÆng cä s¡c thß, ¤n tin, c¶ hi®u, bài l®nh, bän ð° r°i cùng bµ hÕ chÕy tr¯n cho nhanh ð¬ khöi b¸ b¡t s¯ng cä lû!

Trong các tr§n ðánh ð¸ch, thüy quân Tây S½n cûng biªt sØ døng ð£c công và nh¶ v§y d­ làm cho ð¸ch hoang mang, tan rã.

Sau khi quân Xiêm b¸ quân Tây S½n ðánh bÕi vào ð¥u nåm 1785, Nguy­n Ánh dña vào giai c¤p tß bän phß½ng Tây. B÷n tß bän phß½ng Tây ðã giúp Nguy­n Ánh súng ðÕn, ng߶i và kÛ thu§t ðóng tàu bi¬n. Khi Nguy­n Hu® m¤t, Nguy­n Ánh m· cuµc t¤n công quy mô vào lñc lßþng Tây S½n. Quân ðµi cüa y khi th¡ng, khi bÕi. Ъn khi mâu thuçn nµi bµ trong phong trào Tây S½n tr¥m tr÷ng ðªn mÑc bùng ra thành cuµc xung ðµt công khai, thì Nguy­n Ánh phän công th¡ng lþi, ðánh chiªm ðßþc Phú Xuân, r°i ðánh chiªm B¡c Hà. Nhà Tây S½n søp ð±.

Nguy­n-Hu® v¾i cuµc cách-mÕng v« Chiªn-Lßþc Thüy-Quân

Trß¾c giai-ðoÕn suy-tàn cüa quân-thüy Vi®t-Nam, chúng ta cûng dã có mµt cuµc cách-mÕng v« Chiªn-Lßþc Thüy-Quân. Chï tiªc r¢ng công-trình ðó không có ng߶i th×a kª

Nhìn các bÑc h÷a cüa Quang-Trung Hoàng-Ъ, không ai th¤y nhà vua t×ng tác-chiªn trên tàu thuy«n. Nhßng theo Giáo-sß Nguy­n-Nhã, Nguy­n-Hu® ðã làm mµt cuµc cách-mÕng quân-sñ quan-tr÷ng: ðó là vi®c sØ-døng 'Thüy-quân Chiªn-Luþc'.

Cuµc tß½ng-tranh Tr¸nh-Nguy­n kéo dài 45 nåm, 7 l¥n ðÕi-chiªn; b¤t phân th¡ng bai. Hai bên không có bên nào th¡ng vì cä hai ð«u áp-døng chiªn-thu§t, chiªn-lßþc c±-ði¬n. Mµt khi ð¾i ðàu v¾i Chiªn-lßþc m¾i cüa Nguy­n-Hu®, cä hai quân-ðµi ð«u b¸ tan rã.

Không phäi quân Tr¸nh hay quân Nguy­n ðã không có Thüy-quân. Theo Alexandre de Rhode (Rhode du Vietnam... ), lñc-lßþng chúa Nguy­n có khoäng 200 chiªn-thuy«n, còn thüy-quân chúa Tr¸nh còn nhi«u h½n t¾i ba l¥n. Tuy v§y thüy-quân cüa hai Chúa chï ðóng vai phø-thuµc hay y¬m-trþ, không bao gi¶ ðßþc n¡m giæ v¸-thª t¯i quan-tr÷ng nhß thüy-quân Tây-S½n.

Trong các cuµc ðánh chiªm Gia-иnh, Phú-Xuân cûng nhß ra B¡c-Hà ð¬ di®t hai h÷ Nguy­n, Tr¸nh; Nguy­n-Hu® luôn tiªn ðÕi-quân b¢ng ð߶ng thüy. Nguy­n-Hu® là chiªn-lßþc-gia ðÕi-tài v« 'chiªn-lßþc gió mùa', lþI-døng ð߶ng bi¬n và mùa gió ðÕi-th¡ng ð¸ch-quân.

Nguy­n-Hu® th¤y rõ vai trò quyªt-ð¸nh cüa thüy-quân ð¯i v¾i mµt chiªn-tr߶ng có b¶ bi¬n dài nhß b¶ bi¬n Vi®t-Nam. Vào th¶i b¤y gi¶, ð߶ng thüy là phß½ng ti®n chính, chuyên ch· ðßþc nhi«u nh¤t và mau l© nh¤t, r¤t thích-hþp v¾i ðánh nhanh, ðánh mÕnh và b¤t ng¶.

Dùng ð߶ng thüy lÕi có th¬ ðánh t§p-kích sâu vào h§u-tuyªn ð¸ch mµt cách d­ dàng.

Nªu xßa kia, quân Tr¸nh cûng dùng ð߶ng thüy là c¯t yªu tiªn ðánh th¯c vào thành Phú-Xuân và h§u-tuyªn cüa ð¯i-phß½ng thì quân Nguy­n th§t khó lòng ch¯ng ðÞ, và chiªn-lûy Tr߶ng-Dñc t¤t s¨ thành vô-døng...

Cûng nhß v§y, trong cuµc chiªn Vi®t-Nam Cµng-Hoà và Cµng-Sän B¡c-Vi®t, t¤t cä chiªn-lßþc, chiªn-thu§t ð«u ðßþc hoÕch-ð¸nh ki¬u di®n-ð¸a và hoàn-toàn mang tính-ch¤t bµ-chiªn. Nªu nhß VNCH thñc-hiên ðßþc nhæng chuyªn t¤n-công ð߶ng bi¬n vào h§u-phß½ng cüa ð¸ch ngoài B¡c-Vi®t, tình-thª ¡t ðã ð±i khác.

(Còn tiªp)

Vû Hæu San

Phø-Chú:

- Vi®t-sØ Toàn-thß, PhÕm-Vån-S½n, Sài-gòn 1960, các trang 23.