Nåm 1985 - trß¾c khi r¶i bö ð¤t nß¾c sang Hoa KÏ vào nåm 1989 ð¬ xum h÷p v¾i con cháu - tôi ðã ðªn ð«n th¶ ÐÑc An Sinh Vß½ng Tr¥n Li­u, thân phø ÐÑc Tr¥n Hßng ÐÕo, ð¬ thåm viªng - trong chß½ng trình ði thåm toàn bµ các di tích l¸ch sØ 4 nåm li«n. Ыn th¶ ngài · trên ðïnh núi An Phø, huy®n Kim Môn tïnh Häi Dß½ng, dân ð¸a phß½ng g÷i là ð«n Cao, trên vùng ð¤t AN SINH cüa ngài mang tên an sinh vß½ng. T¾i n½i - tôi th§t bàng hoàng vì chính quy«n vô th¥n ð¸a phß½ng - do ð¯ kÜ v¾i cø t× giæ Ыn Cao - ðã cho mµt tên giä ðiên ðªn ð¯t ð«n, thiêu røi hªt tßþng g², khám th¶, bài v¸, c¶ quÕt, l÷ng, bi¬u ... Tôi tß·ng chuy®n ðó chï xäy ra · mµt mi«n núi m÷i rþ, ch§m tiªn, ai ng¶ lÕi th¤y x¦ y ra giæa vùng Thung Lûng Hoa Vàng mi«n B¡c Cali. Tßþng ÐÑc Tr¥n Hßng ÐÕo b¸ mßu phá tÕi Miªu th¶ trong công viên vån hóa truy«n th¯ng Vi®t Nam, ðã b¸ nÑt tay, røng ngón chö !!!...

Kiªp BÕc: ð«n th¶ Tr¥n Hßng ÐÕo

Kiªp BÕc t× lâu ðã tr· thành ði¬n tích cüa l¸ch sØ và m²i khi nh¡c ðªn nhß mµt tiªng chuông cänh tïnh làm xúc ðµng lòng ng߶i nh¾ v« mµt th¶i oanh li®t, mµt anh hùng dân tµc, v« nhæng ngày hµi truy«n th¯ng và nhß nh¡c nh· ðªn nghîa vø cüa m²i ng߶i dân Vi®t ð¯i v¾i nòi gi¯ng, quê hß½ng. Kiªp BÕc thuµc Lß½ng VÕn Kiªp, Lµ LÕng Giang ð¶i Tr¥n, th¶i Nguy­n thuµc ð¸a ph§n hai xã VÕn Yên (Làng Kiªp) thuµc t±ng TrÕm Ði«n và xã Dßþc S½n (Làng BÕc), t±ng Chí NgÕi, nay thuµc xã Hßng ÐÕo, huy®n Chí Linh, tïnh Häi Dß½ng.

Kiªp BÕc có dãy núi R°ng hình tay ngai bao l¤y mµt thung lûng trù phú và th½ mµng, bäo lßu nhi«u di tích quý báu và truy«n thuyªt ly kÏ v« Tr¥n Hßng ÐÕo. Ðông Nam Kiªp BÕc tiªp giáp vùng núi Phä Lai, Phßþng Hoàng, Côn S½n là nhæng n½i có di tích l¸ch sØ và danh th¡ng n±i tiªng t× th¶i Lý Tr¥n. Xa h½n mµt chút là ð«n th¶ Phiêu Ky ÐÕi tß¾ng quân: Nhân Hu® Vß½ng Tr¥n Khánh Dß - tøc g÷i là ð«n G¯m, bên b¶ vøng Tr¥n Xá - n½i h÷p hµi ngh¸ vß½ng h¥u, bách quan (Hµi Ngh¸ Bình Than) bàn kª sách giæ nß¾c tháng 11 nåm 1282. Phía tây giáp sông Thß½ng - mµt nhánh cüa sông Løc Ð¥u - mà th¶i Tr¥n còn có tên là sông Bình Than. Giæa sông có mµt däi ð¤t h©p và dài g÷i là C°n Kiªm. Dân gian cho r¢ng ðó là thanh kiªm cüa Tr¥n Hßng ÐÕo sau khi d©p xong gi£c ngoÕi xâm, ð£t lÕi ð¤y ð¬ nh¡c nh· ð¶i sau luôn cänh giác trß¾c h÷a xâm lång. Phía b¡c, thung lûng VÕn Yên rµng l¾n. Giæa thung lûng có sông Vang tuy nhö mà sâu, tÕo ði«u ki®n cho thuy«n bè vào sát chân núi. Hai nhánh núi R°ng tiªn sát giòng sông, nhánh phía b¡c g÷i là núi B¡c Цu, nhánh phía nam g÷i là núi Nam Tào. Trên m²i ðïnh núi t×ng có mµt ngôi chùa c± kính R×ng Kiªp BÕc xßa bÕt ngàn g² quý nhß: Lim, sªn, tán, cùng thông, trúc xanh t¯t quanh nåm. sông Løc Ð¥u l¡m tôm, nhi«u cá cho ngß dân thä lß¾i, quång chài. T× Kiªp BÕc có sáu ð߶ng sông và ð߶ng bµ, tiªn lui «u thu§n, nhß v« Thång Long, ra bi¬n, lên b¡c, xu¯ng mi«n ð°ng b¢ng. Các thung lûng n¯i li«n v¾i sông Løc Ð¥u có th¬ t§p kªt hàng chøc vÕn quân thüy bµ, hàng nghìn thuyªn chiªn.

T× ðïnh núi Nam Tào, B¡c Цu có th¬ quan sát mµt mi«n rµng l¾n, núi sông, làng mÕc bao la, t¥u thuy«n ngßþc xuôi t¤p n§p. Vì thª Kiªp Bac không chï là mµt cänh quan hùng vî mà còn là mµt v¸ trí quân sñ quan tr÷ng, mµt vùng ð¤t giàu có cüa ð¤t nß¾c. ChÆng phäi ngçu nhiên mà Tr¥n Hßng ÐÕo ðã l§p phü ð® và quân doanh · ðây t× sau cuµc kháng chiªn ch¯ng Nguyên-Mông l¥n thÑ nh¤t.

Lßþc sØ v¸ anh hùng dân tµc

Hßng ÐÕo ÐÕi Vß½ng - tên thñc là Tr¥n Qu¯c Tu¤n - là ð® nh¤t công th¥n ð¶i Tr¥n và là v¸ anh hùng dân tµc, vào khoäng cu¯i thª kÖ XIII ðã hai l¥n ch£n ðÑng bß¾c xâm lång cüa gi£c Nguyên ð¬ bäo toàn ð¶i s¯ng tñ do cho ð¤t nß¾c. Dân chúng g÷i tôn là ÐÑc Thánh Tr¥n. Ng߶i làng TÑc M£c, huy®n MÛ Lµc, phü Xuân Tr߶ng, tïnh Nam иnh (B¡c ph¥n), Tr¥n Hßng ÐÕo là con trai trß·ng cüa An Sinh Vß½ng Tr¥n Li­u và thân mçu ngài huý là bà Nguy®t, thuµc dòng tôn th¤t nhà Tr¥n. ÐÑc Tr¥n Qu¯c Tu¤n cûng là trß·ng tµc h÷ Tr¥n, chi h÷ Tr¥n kª nhau làm vua là chi thÑ. Có mµt nhân v§t - cûng con trai cüa An Sinh Vß½ng Tr¥n Li­u, nhßng khác m© - mà nhi«u sØ gia l¥m là anh cüa ðÑc Tr¥n Qu¯c Tu¤n - ðó là Tr¥n Doãn, còn có tên là Tr¥n Tung, sau khi b¯ và m© qua ð¶i, không có ch² tña, ðã ðem gia quyªn tr¯n sang T¥u, g£p lúc gi£c Nguyên ¤p xu¯ng, b¸ chªt · biên gi¾i toàn gia ðình.

Thñc ra, theo sØ li®u, ng߶i này sinh sau ðÑc Tr¥n Qu¯c Tu¤n 2 nåm, m© là công chúa trß·ng cüa vua Lý Hu® Tông, ch¸ ruµt công chúa Lý Chiêu Hoàng sau l¤y Tr¥n Cänh, l§p nhà Tr¥n, là vua Tr¥n Thái Tông.

Nguyên sau khi vua Lý Cao Tông cùng thái tØ Sam phäi bö kinh thành chÕy lên sông Thao (Phú Th÷) vì b¸ Tr¥n Quách B¯c (tß¾ng cüa Bïnh Di) ð¸nh cß¾p ngôi cüa nhà Lý. Thái tØ Sam chÕy v« Häi ...p (Thái Bình) vào nß½ng náu · nhà Tr¥n Lý - cao t± phø cüa Tr¥n Hßng ÐÕo - · làng TÑc M£c, huy®n MÛ Lµc, phü Xuân Tr߶ng, ðªn ð¶i Nguy­n l§p thành tïnh Nam иnh. Tr¥n Lý gä con gái là Tr¥n Th¸ Dung cho thái tØ Sam, sau là Hoàng H§u Thiên Cñc, vþ vua Lý Hu® Tông (m© cüa 2 công chúa: ch¸ là Thu§n Thiên l¤y Tr¥n Li­u, em là Chiêu Hoàng l¤y Tr¥n Cänh). Khi h÷ tr¥n t§p trung lñc lßþng, ðem quân m¾i l§p cùng gia ðình h÷ Tr¥n, v« giäi phóng Thång Long, ðánh l§t Quách B¯c, ðßa thái tØ Sam lên làm vua, tÑc Lý Hu® Tông. Vua Lý Hu® Tông và Hoàng H§u Thiên Cñc tÑ hôn cho Tr¥n Li­u thành hôn v¾i công chúa trß·ng là Thu§n Thiên. Tr¥n Li­u quä thñc là ðã có vþ hÑa hôn là bà Nguy®t, nay không dám trái l®nh vua, nhßng xin ð£t hai bà ngang nhau. Vua Lý ch¤p thu§n.

V¸ công chúa trß·ng này sau khi có mµt con trai v¾i Tr¥n Li­u, là Tr¥n Doãn (ho£c Tr¥n Tung - nhân v§t này ðã ðßþc mµt v¸ cao tång suy tôn là Tu® Trung Thßþng Sî, th¥y cüa Trúc Lâm tam t±), ðªn khi có mang l¥n thÑ 2 ðßþc 3 tháng thì b¸ Tr¥n Thü е ép l¤y vua Tr¥n Thái Tông (Tr¥n Cänh) ð¬ l¤y "v¯n" cho ð¶i vua sau cüa h÷ Tr¥n. Lý do bà b¸ tách khöi Tr¥n Li­u ð¬ gä cho Tr¥n Cänh (1225-1258) vì em bà là Lý Chiêu Hoàng, sau khi làm hoàng h§u 12 nåm không có con, Tr¥n Thü е sþ dòng vua h÷ Tr¥n ð¥u tiên b¸ tuy®t tñ, nên ép tái hôn v¾i bà này, sau khi giáng Chiêu Hoàng t× hoàng h§u xu¯ng bñc công chúa (sau gä cho Lê Phø Tr¥n có công cßu mang Tr¥n Thái Tông, sinh ra dûng tß¾ng Tr¥n Bình Tr÷ng - Lê Phø Tr¥n ðßþc ban qu¯c tính h÷ Tr¥n). Bà Hoàng H§u thÑ hai cüa Tr¥n Cänh tÑc vua Tr¥n Thái Tông (tên là Thu§n Thiên), sau là m© cüa các v¸ danh tß¾ng tri«u Tr¥n: Tr¥n Quang Khäi, Tr¥n Nh§t Du§t, ð°ng th¶i cûng là m© cüa vua Tr¥n Thánh Tôn (Hoäng) (1258-1278), Tr¥n ích T¡c v.v... Cái thai ba tháng sau là con trß·ng, tên là Tr¥n Qu¯c Khang tß¾c hi®u là Tînh Qu¯c Vß½ng - vì mang dòng máu cüa Tr¥n Li­u nên không làm vua - ng߶i. Làm vua là con trai thÑ hai cüa bà, con cüa Tr¥n Cänh, vua Tr¥n Thái Tông.

H°i 500.000 quân Nguyên (tÑc quân Mông C±) dß¾i quy«n thái tØ Thoát Hoan xâm nh§p nß¾c ta (tháng 10 nåm Quý Mão - 1283), Hßng ÐÕo Vß½ng Tr¥n Qu¯c Tu¤n ðßþc vua Tr¥n Nhân Tông phong làm Qu¯c Công Tiªt Chª, th¯ng lînh m÷i quân ð¬ lo vi®c ch¯ng gi£c b¶ cõi. Các äi Khä Li, Lµc Châu, r°i Chi Lång th¤t thü, Hßng ÐÕo Vß½ng phäi rút quân v« VÕn Kiªp. Vua Nhân Tông th¤y bên ta yªu vä lÕi ít quân, tö ý mu¯n ð¥u hàng ðª tránh sñ kh± cñc cho tråm h÷. Vß½ng khÆng khái tâu: "Xin trß¾c hãy chém ð¥u th¥n, r°i sau hãy hàng!" VÕn Kiªp b¸ uy hiªp, r°i Thång Long th¤t thü; n½i n½i tß¾ng Tr¥n không ðß½ng ð¥u n±i v¾i gi£c, bÕi tr§n ho£c b¸ giªt hay ð¥u hàng.

Trß¾c tình thª nguy ng§p ðó, Hßng ÐÕo Vß½ng phäi rß¾c vua Tr¥n Nhân Tông và Thßþng hoàng Thánh Tông xu¯ng Thiên Tr߶ng, nhßng sau lÕi phäi chÕy vào Thanh Hóa, tính chuy®n c¯ thü lâu dài. ChÆng bao lâu, sau khi ðã luy®n t§p quân sî hÆn hoi r°i, Hßng ÐÕo Vß½ng ra l®nh phän công, phá ðßþc quân Toa Ðô · Hàm TØ Quan, th¡ng quân Nguyên · Chß½ng Dß½ng е trß¾c khi khôi phøc ðßþc thành Thång Long, ðánh bÕi và giªt Toa Ðô · Tây Kªt, th¡ng tr§n VÕn Kiªp. Thoát Hoan phäi chui vào ¯ng ð°ng, ð£t lên xe b¡t quân kéo chÕy m¾i thoát v« Tàu.

Sau ðó, vào mùa thu nåm Ðinh Hþi (1287), khi 300.000 quân Mông C± dß¾i quy«n Thoát Hoan løc tøc sang nß¾c ta ð¬ phøc h§n, Hßng ÐÕo Vß½ng lÕi ðßþc cØ th¯ng lînh các vß½ng h¥u ð¬ kháng ð¸ch. Th¤y thª gi£c còn mÕnh, Hßng ÐÕo Vß½ng nhØ gi£c sâu vào nµi ð¸a, mµt m£t cho ng߶i rß¾c xa giá hai vua Tr¥n vào Thanh Hóa, m£t khác lo t± chÑc vi®c phòng b¸. Ch§n ðÑng bß¾c tiªn cüa quân Mông C± ð­ giæ væng kinh ðô Thång Long, và sau khi tß¾ng Tr¥n Khánh Dß phá ðßþc ðoàn thuy«n v§n lß½ng cüa gi£c tÕi Vân аn, Hßng ÐÕo Vß½ng dñ ðoán thª nào r°i gi£c cûng phäi th¯i binh, nên cho quân mai phøc tÕi sông BÕch Тng, ðoÕn dùng lÕi mßu chß¾c cüa Ngô Vß½ng Quy«n ngày trß¾c, nh¶ ng÷n thüy tri«u phá ðßþc thüy quân bên Nguyên hªt sÑc oanh li®t: trong tr§n này (xäy ra vào khoäng tháng ba nåm M§u Tý - 1288), ta t¸ch thâu ðßþc h½n 400 chiªn thuy«n và b¡t s¯ng ðßþc vài vÕn binh sî Mông C±.

Thoát Hoan ðßþc tin thüy quân thua tr§n · BÕch Тng Giang, vµi dçn b÷n tùy tß¾ng theo ð߶ng bµ chÕy v« Tàu. Ъn äi Nµi Bàng, g£p phäi phøc binh cüa Hßng ÐÕo Vß½ng, lÕi thua thêm mµt tr§n næa; tß¾ng sî Nguyên b¸ giªt hÕi r¤t nhi«u. Thoát Hoan may thoát khöi trùng vi qua Lµc Châu ð¬ v« Châu Tß Minh. Sau khi l¥n kháng Nguyên (2 l¥n sau, l¥n ð¥u Tr¥n Hßng ÐÕo chï tham dñ, chßa lãnh ðÕo) và ð«u th¡ng lþi vë vang, Hßng ÐÕo Vß½ng Tr¥n Qu¯c Tu¤n ðã ðem lÕi cänh thái bình cho ð¤t nß¾c. Ngài làm quan träi ba tri«u vua, ðªn ð¶i vua Tr¥n Anh Tông thì xin v« trí sî tÕi VÕn Kiªp. Ngày 20 tháng Tám nåm Canh Tý (1300) Hßng ÐÕo Vß½ng m¤t, th÷ h½n 70 tu±i, ðßþc phong Thái Sß Thßþng Phø Thßþng Qu¯c Công Bình B¡c ÐÕi Nguyên Soái Long Công Th¸nh ÐÑc Vî Li®t H°ng Huân Nhân Vû Hßng ÐÕo ÐÕi Vß½ng.

B¢ng nhæng vû công oanh li®t, hßng ðÕo vß½ng ðã khiªn cho quân Mông C± - nhæng ð¯i thü hùng c߶ng thi®n chiªn nh¤t th¶i b¤y gi¶ - phäi hai l¥n khiªp ðäm kinh h°n. Và qua b¤y nhiêu giai ðoÕn kháng Nguyên, ngoài vi®c tö rõ tinh th¥n b¤t khu¤t cüa dân tµc Vi®t Nam, ÐÑc Tr¥n Hßng ÐÕo còn ð¬ lÕi cho các nhà quân sñ v« sau nhæng kinh nghi®m quý báu trong vi®c døng binh.

SØ chép ngài có soÕn thành sách "Binh gia di®u lý yªu lßþc" (g÷i t¡t là "Binh gia yªu lßþc") ð¬ dÕy các tì tß¾ng. Quy¬n này hi®n nay còn lßu truy«n. Ngoài còn sßu t§p binh pháp các nhà, làm thành nhæng ð° h÷a Bát quái, CØu cung, ð« tên là "VÕn Kiªp Tông bí truy«n thß" (ho£c "VÕn Kiªp Binh Thß") nay b¸ th¤t truy«n. Hai bµ sách này, theo "l¸ch tri«u hiªn chß½ng" cüa phan huy chú, b¸ quân nhà Minh t¸ch thâu - ð¶i Minh Thành T± (1403-1407) - cùng v¾i ða s¯ sách quý giá khác do ng߶i nß¾c ta trÑ tác ð¬ ðßa v« Tàu. Ngoài ra, bài "h¸ch tß¾ng sî vån" (H¸ch khuyên rån tß¾ng sî) b¢ng Hán vån Ngài viªt vào h°i kháng Nguyên chan chÑa mµt t¤m lòng lo nß¾c thß½ng dân hªt sÑc thiªt tha. Khi trß¾c, quân ðµi Vi®t Nam Cµng Hòa tôn ÐÑc Tr¥n Hßng ÐÕo làm Thánh T± Häi Quân ð¬ ghi nh¾ tài ba siêu vi®t cüa Ngài trong sñ nghi®p cÑu nß¾c, nh¤t là theo chiªn công oanh li®t th¡ng quân Mông C± trên sông BÕch Тng.

Lúc ð¤t nß¾c lâm nguy, Ngài nh§n trách nhi®m v« mình, kiên quyªt, tñ tin, ð£t lþi ích qu¯c gia lên trên lþi ích cá nhân. G¥n nØa thª kÖ chï huy quân ðµi, thiên tài quân sñ cüa Ngài ðã ðßþc khÆng ð¸nh trên hai phß½ng di®n: Lý lu§n và thi®c ti­n. Ngài là ng߶i n¡m væng trí thÑc quân sñ ðß½ng th¶i, có t¥m nhìn chiªn lßþc sâu s¡c, phát huy cao ðµ truy«n th¯ng ðanh gi£c giæ nß¾c cüa dân tµc, cùng v¾i tri«u ðình phát ðµng thành công cuµc chiªn tranh toàn dân, ðánh bÕi quân ðµi hùng mÕnh nh¤t thª gi¾i lúc ðó, cùng nhæng tß¾ng lînh s×ng sö, ðè b©p ý chí xâm lßþc cüa kë thù. Ngài ð¯i v¾i quân sî nhß cha con. Nhi«u gia th¥n, môn khách cüa Ngài làm nên sñ nghi®p l¾n nhß: Yªt Kiêu, Dã Tßþng, PhÕm Ngû Lão, Tr¥n Thì Kiªn, Trß½ng Hán Siêu, PhÕm Lãm, Tr¸nh Dû, Ngô Sî Th߶ng, Nguy­n Thª Trñc ... Ngài nh§n th¤y vai trò vî ðÕi cüa qu¥n chúng - ðã t×ng nói: "Chim h°ng lµc bay cao ðßþc là nh¶ sáu trø xß½ng cánh, nªu không thì cûng nhß chim th߶ng thôi".

Do có c¯ng hiªn to l¾n cho dân tµc, ngay lúc sinh th¶i, Ngài ðã ðßþc l§p ð«n th¶, g÷i là "sinh t×". Vua Tr¥n Thánh Tông tñ soÕn vån bia ca ngþi công ðÑc cüa Ngài tÕi sinh t×. Ыn th¶ Ngài sau ðßþc tôn tÕo tÕi mµt khu ð¤t · trung tâm thung lûng Kiªp BÕc. Qua các tri«u ðÕi, ð«n vçn tôn nghiêm. Tháng 2-1427, cuµc kháng chiªn ch¯ng gi£c Minh ðang · giai ðoÕn quyªt li®t, Lê Lþi ðã cho Dß½ng Thái Nh¤t sØa chæa ð«n và c¤m ch£t cây · miªu. Qua nhi«u thª kÖ gió mßa nhi®t ð¾i và chiªn tranh, các công trình kiªn trúc · Kiªp BÕc t× th¶i tr¥n và th¶i lê ðã b¸ hüy hoÕi, cây cänh và r×ng g² quý cûng không còn. Các công trình kiªn trúc · khu ð«n hi®n nay ðßþc trùng tu, tôn tÕo vào thª kÖ 19 và ð¥u thª kÖ 20. Trong cuµc kháng chiªn ch¯ng Pháp (1946-1954) b÷n quân ðµi Pháp ðã rÞ chùa Nam Tào, hành lang, và trung t× (ð«n giæa) Kiªp BÕc ð¬ xây dñng ð°n bóp, ch£t phá cây c± thø và cß¾p ði nhi«u ð° tª tñ quý giá. Ыn hi®n nay còn b¦y pho tßþng ð°ng:

1 - Ю nh¤t Khâm T× Hoàng Thái H§u - (bà là Quyên Thanh Công Chúa, con gái thÑ nh¤t) - Vþ vua Tr¥n Nhân Tôn.
2 - Ю nh¸ næ ÐÕi Hoàng - (Anh Nguyên Qu§n Chúa, con gái thÑ hai - Vþ PhÕm Ngû Lão.
3 - Nguyên T× Qu¯c Mçu tÑc Thiên Thành Công Chúa - phu nhân Tr¥n Hßng ÐÕo.
4 - ÐÑc Tr¥n Hßng ÐÕo.
5 - PhÕm Ngû Lão (con r¬)
6 - Dã Tßþng (gia th¥n)
7 - Yªt Kiêu (gia th¥n)

B¯n c± ngai th¶ b¯n con trai:

1 - Hßng Võ Vß½ng Tr¥n Qu¯c Hiªn
2 - Hßng Nhßþng Vß½ng Tr¥n Qu¯c Täng
3 - Hßng Trí Vß½ng Tr¥n Qu¯c Nghîa
4 - Hßng Hi«n Vß½ng Tr¥n Qu¯c Uy.

Trong ð«n và khu vñc di tích hi®n còn mµt s¯ ð° th¶, hoành phi, câu ð¯i, bia ký, s¡c phong cüa các tri«u ðÕi. Trß¾c tam quan có hai hàng chæ l¾n: Hàng trên: giæ thiên vô cñc (sñ nghi®p này t°n tÕi mãi mãi v¾i ð¤t tr¶i). Hàng dß¾i: Tr¥n Hßng ÐÕo Vß½ng t× (ð«n th¶ Tr¥n Hßng ÐÕo Vß½ng). Tiªp ðó là hai câu ð¯i:

VÕn Kiªp hæu s½n giai kiªm khí
Løc Ð¥u vô thüy b¤t thu thanh
(VÕn Kiªp núi l°ng hình kiªm dñng
Løc Ð¥u vang d§y tiªng quân reo)

Qua nhi«u nåm nghiên cÑu, thám sát, khai qu§t tÕi Kiªp BÕc, ðã khám phá nhi«u di tích quan h® ðªn Tr¥n Hßng ÐÕo nhß: t× cû, xß·ng thuy«n, ð߶ng hành cung, h¯ chân bia, hang ti«n, hang thóc, bình di®n công trình kiªn trúc, ð° g¯m, vû khí, ti«n ð°ng, v§t trang trí ... TÕi khu ð¤t sau ð«n ðã phát hi®n mµt sân gÕch hoa và nhi«u n«n nhà n¯i tiªp nhau, chÑng tö là mµt công trình kiªn trúc l¾n thuµc phü ð® Tr¥n Hßng ÐÕo. Khu vñc T× cû tìm th¤y nhi«u vï gÕch, ðá täng và hàng chøc thß¾c kh¯i ngói mûi hài, mûi vuông phª thäi. Cách T× Cû không xa, còn phát hi®n mµt ð߶ng dçn nß¾c b¢ng ð¤t nung, ð߶ng kính t¾i 35cm. Trên núi Trán R°ng và dß¾i thung lûng còn nhi«u d¤u tích cüa các công trình kiªn trúc. Khu vñc núi Nam Tào khai qu§t ðßþc hai lò nung g¯m khá nguyên v©n · chân núi: gÕch hoa cúc, r°ng, phßþng ð¤t nung · n«n chùa; nhÕc, voi, ch§u ð°ng · thung lûng. V߶n thu¯c nam trên núi do Tr¥n Hßng ÐÕo cho ng߶i tr°ng ðã chæa b®nh và vªt thß½ng cho quân sî, sau g÷i là Dßþc S½n và tr· thành mµt trong "Bát C±" cüa Chí Linh. "Bát C±" còn g÷i là "Bát Cänh" "Chí Linh Bát Cänh". Tám cänh g°m có:

1 - "TrÕng Nguyên C± ð߶ng" túc nhà h÷c cüa trÕng MÕc Ðînh Chi nhà Tr¥n, nay cß dân l§p thành chùa g÷i là chùa Qu¤t Lâm · làng T¯ng Xá.
2 - "Ti«u ¦n C± Bích" là ch² Chu Vån An ð¶i Tr¥n · ¦n trong núi Phßþng Hoàng thuµc xã Ki®t Уc.
3 - "Dßþc Lînh C¯ Viên" là ch² Hßng ÐÕo ÐÕi Vß½ng tr°ng nhæng cây cö làm v¸ thu¯c trong núi ð¬ chæa b®nh cho quân sî, nay tÕi xã Kiªp BÕc.
4 - "Bình Than C± е" tÕi làng Tr¥n Xá, ch² Tr¥n Khánh Dß m£c áo t½i ch· thuy«n ði bán than, thì g£p lÕi vua Tr¥n Nhân Tôn. Vua hµi Vß½ng h¥u và bá quan bàn vi®c ch¯ng quân Nguyên tÕi ðây. Nhân d¸p này vua xóa l²i cû cho Tr¥n Khánh Dß và cho giæ chÑc Phó Ðô tß¾ng quân - Bình Than là khúc hÕ lßu sông Løc Ð¥u.
5 - "Phao S½n C± Thành" là thành do quân Minh ð¡p trên núi xã Phao S½n ðßþc n¾i rµng thêm, kéo dài ðªn xã Hæu Lµc.
6 - "Thßþng T¬ C¯ TrÕch" là ch² phong ¤p cüa Hu® Vû Vß½ng (?) Tr¥n Qu¯c Tu¤n.
7. "Vân Tiên C± еng" tÑc là núi Phßþng Hoàng (nay thuµc xã Chi NgÕi) là n½i ðÕo sî Huy«n Vân - thu· Tr¥n S½ - tu tiên. G¥n núi Phßþng Hoàng có cänh Côn S½n là n½i Bång H° tß¾ng quân Tr¥n Nguyên Ðán v« ¦n cß và Nguy­n Trãi ðem tài næ Nguy­n Th¸ Lµ v« nhàn cß · ðó.
8 - "Tinh Phi C± Tháp" · trên núi Trì Ngôi, là mµt bà Nguy­n Th¸ Du ng߶i làng Ki®t Уc. Bà là mµt v¸ tuy®t thª giai nhân, ðßþc m®nh danh là Sao Sa, ð² TrÕng Nguyên tri«u MÕc và là næ khäo quan ð¶i Tr¸nh.

Viên lång tß½ng truy«n là n½i an táng Tr¥n Hßng ÐÕo ðã th¤y nhi«u di v§t kiªn trúc ðß½ng th¶i. Ðáng chú ý là - tÕi mµt khu vñc rµng hàng vÕn mét vuông trên cánh ð°ng VÕn Yên ðã phát hi®n di tích cüa lò g¯m ð¶i Tr¥n. ­ ðây d­ tìm th¤y nhæng bát ðîa men ng÷c, men nâu, hoa vån kh¡c chìm theo truy«n th¯ng Lý Tr¥n và nhi«u ti«n ð°ng, trong ðó có ti«n Nguyên Phong thông bäo (1251-1258). Kiªp BÕc còn ti«m ¦n nhi«u di v§t có giá tr¸, s¨ còn tìm ðßþc trong tß½ng lai do nhæng nhà khäo c± yêu mªn di tích dân tµc s¨ tìm tòi, khám phá thêm.

T× nhi«u thª kÖ trß¾c, kÖ ni®m này m¤t cüa Tr¥n Hßng ÐÕo ðã tr· thành ngày hµi l¾n cüa dân tµc. Tr¦y hµi ð«n Kiªp BÕc là ni«m vui và t§p quán cüa ng߶i Vi®t Nam. Hµi b¡t ð¥u t× 16 ðªn 20 tháng Tám âm l¸ch hàng nåm. Trong nhæng ngày này, hàng vÕn ng߶i ðªn dñ hµi, hàng nghìn con thuy«n ð§u ch§t bªn sông. Bên cÕnh hµi ð«n là hµi chþ và các trò vui dân gian. Ng߶i ta mang ðªn ðây hàng hóa ðü loÕi và ð£c sän ð¸a phß½ng, thöa mãn khách tr¦y hµi mua s¡m kÖ ni®m. Ъn thåm ð«n là d¸p ôn lÕi truy«n th¯ng anh hùng dân tµc, tìm hi¬u l¸ch sØ danh nhân và di tích quý báu cüa ð¤t nß¾c. Mµt sñ trùng hþp hiªm có: B¡t ð¥u hµi Kiªp BÕc (16 tháng Tám âm l¸ch) là kÖ ni®m ngày m¤t cüa Nguy­n Trãi, kªt thúc hµi ð«n là ngày m¤t cüa ðÑc Tr¥n Hßng ÐÕo. (20 tháng 8).

M¤y chøc nåm qua, Hµi Côn S½n - Kiªp BÕc tr· thành hµi l­ liên hþp, m· rµng không gian và nµi dung cho khách m÷i n½i v« tham dñ hµi. T× Kiªp BÕc theo con ð߶ng ven núi khoäng 5 km v« phía ðông, vßþt qua mµt thung lûng xanh tß½i, êm ð«m nhæng làng quê, chúng ta ðªn côn s½n ð¬ thåm nhi«u di tích còn lÕi, r°i trèo non, ðªn thåm ThÕch Bàn, su¯i Côn S½n, Thanh Hß Ðµng v.v... ð¬ lòng lâng lâng nh¾ t¾i Trúc Lâm Tam T±, t¾i Tr¥n Nguyên Ðán, ðªn Nguy­n Phi Khanh, nh¤t là tß·ng ni®m Nguy­n Trãi. Kªt hþp 2 ngày l­ hµi tß·ng ni®m hai danh nhân cüa ð¤t nß¾c, âu cûng là mµt truy«n th¯ng t¯t ð©p nên theo.

Sông BÕch Тng l¸ch sØ

Sông BÕch Тng - con sông dài khoäng 20 km - chäy qua ð¸a ph§n thành ph¯ Häi Phòng r°i theo cØa Nam Tri®u ð± ra bi¬n, trong l¸ch sØ có ba l¥n chiªn th¡ng ngoÕi xâm b¢ng thüy binh oanh li®t và l×ng lçy nh¤t. L¥n thÑ nh¤t: cách ðây 1060 nåm - vào nåm 938 - Ngô quy«n ðã chï huy nghîa quân ðem nhæng c÷c g² l¾n, ð¥u vÕt nh÷n và b÷c s¡t ðóng ng¥m · ðáy sông BÕch Тng, ch¶ lúc thüy tri«u s¡p rút thì cho các thuy«n chiªn nh© ra khiêu khích thuy«n gi£c, r°i v¶ rút chÕy cho ðoàn thuy«n gi£c ðu±i theo vào tr§n ð¸a bãi c÷c. Khi thüy tri«u rút nhanh, thuy«n gi£c to, n£ng, ðè vào c÷c, va vào nhau, b¸ thüng, vÞ, ð¡m. Gi£c thua to. Ь ca ngþi chiªn th¡ng này, di­n ca l¸ch sØ có câu:

"BÕch Тng mµt tr§n giao phong
Ho¢ng thao lÕc phách, Ki«u Công nµp ð¥u ..."

Ho¢ng Thao là thái tØ, Ki«u Công Ti­n là tß¾ng cüa tri«u ðình phong kiªn phß½ng B¡c, kë b¸ b¡t, kë b¸ chém ð¥u. Chiªn th¡ng BÕch Тng nåm 938 ðã ch¤m dÑt th¶i kÏ chiªm ðóng và ðô hµ h½n mµt nghìn nåm cüa gi£c Tàu phß½ng B¡c, giành lÕi quy«n ðµc l§p, tñ chü cho qu¯c gia dân tµc, m· ra th¶i kÏ phøc hßng v« sau. Ъn nåm 981, tri«u ðình phong kiªn Tàu lÕi cho quân thüy bµ xâm lßþc Vi®t Nam. Lê Hoàn - Th§p ÐÕo tß¾ng quân ð¶i nhà Ðinh, cûng cho ðóng c÷c g² ngån trên sông BÕch Тng, lþi døng thüy tri«u ð¬ nhØ thuy«n binh ð¸ch vào bãi c÷c mà ðánh. B¸ thua tr§n, hai tß¾ng gi£c là Lßu Tr×ng, Giä Thñc tr¯n v« nß¾c, b¸ tri«u ðình nhà T¯ng xØ tØ. Chiªn th¡ng BÕch Тng l¥n thÑ hai vào nåm 981 có vai trò bäo v®, cüng c¯, phát tri¬n n«n ðµc l§p, tñ chü,tÕo ti«n ð« cho giai ðoÕn Lý Tr¥n rñc rÞ tiªp sau ðó (1009-1400).

Cách ðây 710 nåm (1288), Hßng ÐÕo Vß½ng Tr¥n Qu¯c Tu¤n ðã dùng thüy binh giành chiªn th¡ng trên sông BÕch Тng l¥n thÑ ba, khiªn thüy quân cüa gi£c Mông C± (quân Nguyên) b¸ chªt r¤t nhi«u, tß¾ng gi£c là Ô Mã Nhi b¸ b¡t. Ðây là ð¯i tr§n giæa thüy quân ta v¾i mµt lñc lßþng thüy quân gi£c ðông h½n g¤p bµi. B÷n gi£c này thuµc loÕi hiªu chiªn và hùng mÕnh nh¤t th¶i ðÕi b¤y gi¶. Chúng ðã t×ng phi vó ngña chinh chiªn ðánh phá và xâm chiªm hàng chøc nß¾c Á, Âu, t× b¶ H¡c Häi ðªn Thái Bình Dß½ng. Trong vòng ba mß½i nåm (1258-1288), chúng ba l¥n xâm chiªm nß¾c Vi®t th¶i Tr¥n.

L¥n thÑ nh¤t, v¾i 50 vÕn quân do tß¾ng gi£c là U-Riang-Khan-ðai chï huy, ðã dùng kÜ binh và tài thi®n xÕ ðánh th¡ng tßþng binh cüa quân ðµi Vi®t Nam, khiªn có lúc tri«u ðình phäi "s½ tán", kinh thành Thång Long b¸ bö tr¯ng. Ъn ngày 29-1-1258, tÕi Ðông Bµ Ð¥u, vua Tr¥n Thái Tôn và v¸ tß¾ng trë 25 tu±i là Tr¥n Qu¯c tu¤n ðã sØ døng bµ binh g÷n nh© v¾i vû khí ng¡n, ðang ðem b¤t ng¶ ðánh gi£c, khiªn chúng không k¸p lên ngña. Gi£c thua, chúng rút v« nß¾c.

L¥n thÑ hai, ðª chª phß½ng B¡c cùng 50 vÕn quân, chu¦n b¸ lß½ng thñc, lÕi sang vào nåm 1258. T¾i n½i, tß¾ng gi£c là Tu-gan (Thoát Hoan) cho ðóng thuy«n chiªn tÕi ch², c¤p t¯c t± chÑc lñc lßþng thüy quân l¾n do Ô-Ma th¯ng lînh. Vua Tr¥n dçn h½n 1000 thuy«n ph¯i hþp cùng Hßng ÐÕo Vß½ng Tr¥n Qu¯c Tu¤n qua ð߶ng sông Ðu¯ng vào Thång Long ð¬ t± chÑc rút quân ðµi và nhân dân kinh thành v« Thiên Tr߶ng (TÑc M£c), cách Hà Nµi ngày nay ch×ng 100km v« phía Nam, lÕi cho t± chÑc "V߶n Không Nhà Tr¯ng" · kh¡p n½i. Có nhi«u lß½ng thñc mang sang, gi£c ån ðßþc m¤y tháng li«n. Gi£c có thüy quân, tß¾ng Tr¥n Bình Tr÷ng cüa ta b¸ hy sinh · sông Thiên MÕc. Biªt là Thoát Hoan s¨ t× B¡c ðánh xu¯ng vùng Thiên Tr߶ng, Toa Ðô t× phía Nam tiªn ðánh Tr߶ng Yên, tÕo thª g÷ng kìm vô cùng nguy hi¬m. Vua Tr¥n và Tr¥n Hßng ÐÕo phäi t± chÑc quân dân, dùng thuy«n qua cØa Giao Häi rút ra ngoài bi¬n kh½i, · ðäo, · ven b¶.

Qua b¯n tháng, quân gi£c lß½ng cÕn. Chúng lÕi không hþp thüy th± b¸ ¯m ðau, giäm sút tinh th¥n chiªn ð¤u. Trong vòng mµt tháng t× cu¯i tháng 5 ðªn cu¯i tháng 6 nåm 1258, quân Vi®t Nam ðã phän công giành chiªn th¡ng vang dµi, giäi phóng kinh thành Thång Long. Thoát Hoan sþ hãi, phäi cäi dÕng, chui vào ¯ng ð°ng cho b÷n tay sai thân c§n ðßa v« nß¾c.

Nhßng ý chí xâm lßþc cüa ðª chª phß½ng B¡c chï b¸ bë gçy khi chúng ch¸u thua l¥n thÑ ba vào nåm 1288. L¥n ¤y - cu¯i 1287 - Khu-Bi-Lai (H¯t T¤t Li®t) cho 50 vÕn quân, 500 chiªn thuy«n v¾i hai vÕn thüy binh do hai tß¾ng lão luy®n là Ô-Ma và Phào Tiªp chï huy. CÕnh ðó là nhæng ðµi kÜ binh mÕnh. Tß¾ng gi£c Trß½ng Vån H± trñc tiªp chï huy ðoàn thuy«n ch· lß½ng thñc nhi«u g¤p 5 l¥n s¯ lßþng thñc mang sang l¥n xâm lßþc thÑ hai, có ðoàn thuy«n cüa Ô-Ma hµ t¯ng. Thoát Hoan vào ðßþc VÕn Kiªp.

Tháng 1-1288 tß¾ng Tr¥n Khánh Dß cho quân t§p kích ðánh tan toàn bµ ðoàn thuy«n lß½ng h§u c¥n cüa Trß½ng Vån H±. Tuy v§y gi£c vçn theo hai con ð߶n thüy, bµ tiªn vào kinh thành Thång Long cûng ðã bö tr¯ng. T

hiªu lß½ng thñc, gi£c r¶i Thång Long v« VÕn Kiªp. TÕi ð¤y, chúng b¸ quân dân Vi®t Nam ðánh tiêu hao liên tøc, lÕi ðói, b®nh. Quân gi£c t× mÕnh - b¸ dàn möng - thành yªu; t× chü ðµng tiªn công biªn thành b¸ ðµng phòng ngñ. Thoát Hoan buµc phäi rút quân v« nß¾c. Nhßng v¸ tß¾ng Tr¥n Qu¯c Tu¤n ðã b¯ trí tr§n ð¸a bãi c÷c · sông BÕch Ð¥ng, ph¯i hþp cùng bµ binh và các lñc lßþng quân sñ khác bao vây quân ð¸ch. Nhæng chiªc thuy«n nh© cüa thüy quân Tr¥n Lao nhß con thoi ra ðánh ðu±i nhæng ðoàn thuy«n chiªn cüa gi£c vào bãi c÷c nh÷n ðã va, vÞ, thüng, ð¡m giæa lúc thüy tri«u rút xu¯ng. Gi£c b¸ thua to chßa t×ng th¤y.

Các nhà nghiên cÑu l¸ch sØ khäo c± ðã phát hi®n ðßþc mµt s¯ c÷c g² và chày ðóng c÷c g² · sông BÕch Тng ngày ¤y ð¬ trßng bày tÕi Vi®n Bäo Tàng L¸ch SØ (Louis Finot - b¶ sông). Sông BÕch Тng là khúc tráng ca b¤t di®t trong l¸ch sØ ch¯ng ngoÕi xâm cüa dân tµc.

Mai Lân